नानासाहेब भागवत यांचे पूर्ण नाव नारायण पांडुरंग भागवत होते. हे चंद्रपूरमध्ये एक प्रसिद्ध वकील होते. लोक त्यांच्याकडे दावे घेऊन येत असत आणि जर त्या दाव्यामध्ये जिंकण्याची शक्यता कमी असेल तर ते स्पष्ट सांगत असत. लोकांचा त्यांच्यावर अपार विश्वास होता. नानासाहेबांचा जन्म १८८४ मध्ये चंद्रपूर जिल्ह्यातील वीरमाळ गावात झाला. आर्थिक परिस्थिती चांगली नसल्याने ते नागपूर जिल्ह्यातील काटोल येथे शिक्षणासाठी आले. त्यांनी प्रयाग येथून कायद्याची परीक्षा उत्तीर्ण केली आणि वरोरा येथे वकिली सुरू केली. याच दरम्यान त्यांचा संपर्क डॉ. हेडगेवार यांच्याशी आला. १९३० मध्ये भागवत परिवार चंद्रपूरला स्थलांतरित झाले. चंद्रपूरच्या जिल्हा न्यायालयात वकिली करता करता नानासाहेबांची घनिष्ठता लोकमान्य टिळकांचे अनुयायी बळवंतराव देशमुख यांच्याशी वाढली. डॉक्टर हेडगेवार यांनी चंद्रपूरमध्ये संघाची शाखा सुरू केली तेव्हा नानासाहेबांची ख्याती चांगल्या वकिलांमध्ये होती. डॉक्टरांची भेट झाल्यावर त्यांनी आपला मोठेपणा त्यांच्या चरणी विसर्जित केला. नानासाहेबांनी समाजजीवनात स्वतःला समर्पित केले. चंद्रपूरच्या मुसलमान आणि ख्रिश्चन समाजाचा त्यांच्यावर विश्वास होता. नानासाहेब शाखेत येणाऱ्या बाल स्वयंसेवकांशी प्रेमाने बोलत असत. डॉक्टर हेडगेवारांच्याबरोबर त्यांचा सतत संपर्क राहिला. त्यांनी आपल्या स्वभावात पुष्कळ बदल केला. गावातील एक वरिष्ठ वकील असूनसुद्धा ते बाल स्वयंसेवकांना शाखेत घेऊन जात असत. त्यांनी अनेक जणांना स्वयंसेवक बनवले. १९३५ मध्ये त्यांच्यावर चंद्रपूरचे संघचालक अशी जबाबदारी आली. संघाचे सर्व प्रचारक आणि प्रवासी कार्यकर्ते त्यांच्या घरी येत असत. १९६० पर्यंत तिथेच संघाचं कार्यालय होतं. नानासाहेबांनी संघाचे संस्कार आपल्या कुटुंबीयांमध्ये प्रतिबिंबित केले. त्यांचे पुत्र मधुकरराव गुजरातमध्ये प्रचारक होते. दुसरे पुत्र मनोहर यांचं निधन झालं. मधुकररावांनी घरी परत यावं अशी घरच्यांची इच्छा होती, परंतु नानासाहेबांनी असा आग्रह केला नाही. मधुकरराव पुढे गुजरातचे प्रांत प्रचारक झाले. नंतर ते घरी आले आणि त्यांनी गृहस्थ जीवन सुरू केलं. गृहस्थ राहूनसुद्धा ते संघकार्यात सतत सक्रिय राहिले. मधुकरराव यांचे पुत्र श्री मोहन भागवत आजचे परमपूजनीय सरसंघचालक आहेत. नानासाहेबांनी आजीवन संघकार्य केलं आणि आपल्या मुलगा व नातवाला या कार्याची प्रेरणा दिली. नानासाहेब भागवत यांचे ३१ मार्च १९७१ रोजी देहावसान झालं.

डॉक्टर लक्ष्मण परांजपे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक महत्त्वाचे कार्यकर्ते होते. १९३० मध्ये डॉक्टर हेडगेवार यांनी जंगल सत्याग्रहात भाग घेतला तेव्हा त्यांनी डॉक्टर परांजपे यांना सरसंघचालकपदाची जबाबदारी दिली. डॉक्टर परांजपे यांनी निष्ठेने ही जबाबदारी पार पाडली आणि शाखांची संख्या दुप्पट करण्याचे लक्ष ठेवले. तुरुंगातून परत आल्यावर डॉक्टर हेडगेवार यांनी सरसंघचालक पद पुन्हा स्वीकारले. डॉक्टर परांजपे यांचा जन्म २० नोव्हेंबर १८७७ रोजी नागपूरला झाला. त्यांनी मुंबईच्या ग्रॅन्ट मेडिकल कॉलेज मधून एम.एम. ॲन्ड एस. ही पदवी घेतली आणि १९०४ पासून नागपुरमध्ये दवाखाना सुरू केला. डॉक्टर परांजपे हे लोकमान्य टिळकांचे समर्थक होते. १९२० मध्ये नागपूरला झालेल्या काँग्रेस अधिवेशनाची व्यवस्था पाहणार्‍या स्वयंसेवकांच्या चमूंचे प्रमुख होते. १९२५ मध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना झाल्यावर ते डॉक्टर हेडगेवार यांचे घनिष्ठ सहकारी बनले. २२ फेब्रुवारी १९५८ रोजी नागपूर येथे त्यांचे निधन झाले.

आप्पाजी जोशी: डॉ. हेडगेवार यांनी एकदा कार्यकर्त्यांची बैठक घेतली आणि "केवळ संघकार्य हेच कुणाच्या जीवनाचं ध्येय का होऊ शकत नाही?" असे सांगितले. हरिकृष्ण जोशी यांनी बैठकीनंतर सर्व संस्थांना आपला राजीनामा पाठवला आणि पुढे आप्पाजी जोशी म्हणून ओळखले गेले. ३१ मार्च १८९७ रोजी वर्धा येथे जन्मलेल्या आप्पाजींनी काँग्रेसमध्ये आणि क्रांतिकारकांसोबत स्वातंत्र्यासाठी काम केले. ते जमनालाल बजाज यांचे घनिष्ठ सहयोगी होते. डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी संपर्क आल्यानंतर त्यांनी सर्व गोष्टीतून स्वतःची मुक्तता केली. आप्पाजींचे बालपण गरिबीत गेले आणि त्यांनी मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले. १९०५ मध्ये वंगभंग आंदोलनामुळे प्रभावित होऊन त्यांनी स्वातंत्र्य लढ्यात उडी घेतली. लहान वयातच त्यांचा विवाह झाला आणि ते एका वकिलाच्या कचेरीत लेखनिक म्हणून काम करू लागले. सामाजिक कार्यातील त्यांची सक्रियता वाढतच राहिली. त्यांनी वेशांतर करून स्त्रीवेष धारण करून क्रांतिकारकांना मदत केली. २१ डिसेंबर १९७९ रोजी आप्पाजींचे देहावसान झाले.

मार्तंडराव जोग: ९ आणि १० नोव्हेंबर १९२९ रोजी नागपूरमध्ये झालेल्या महत्त्वपूर्ण बैठकीत डॉक्टर हेडगेवार यांना सरसंघचालक, बाळासाहेब हुद्दार यांना सहकार्यवाह, आणि मार्तंडराव जोग यांना सरसेनापती म्हणून घोषित करण्यात आले. मार्तंडराव जोग यांचा जन्म १८९९ मध्ये एका उद्योगपती परिवारात झाला. त्यांनी पहिल्या महायुद्धात भाग घेतला होता आणि कॅन्सर सारख्या रोगावर मनोबलाने मात केली होती. लोक त्यांना डॉक्टर म्हणून ओळखत असत, परंतु ते याचं श्रेय आपल्या वाड्यातील पिंपळवृक्ष आणि मारुती मंदिर यांना देत असत. मार्तंडराव यांची संघ आणि काँग्रेस दोन्हीवर निष्ठा होती. ते नागपुरमधील काँग्रेस सेवादलाचे प्रमुख होते. हिंदू महासभा आणि काँग्रेसचे सर्व प्रमुख नेते त्यांच्याकडे जात असत. १९३० मध्ये त्यांना तुरुंगवास झाला. एरवी भगवा फेटा बांधणारे श्री जोग काँग्रेसच्या कार्यक्रमामध्ये सफेद रंगाची गांधी टोपी आणि संघाच्या कार्यक्रमामध्ये गणवेशाची काळी टोपी गर्वाने घालत असत. हिंदुत्वप्रेमी असल्याने त्यांची डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी घट्ट मैत्री होती. संघ स्थापनेच्या बैठकीला काही कारणाने ते उपस्थित राहू शकले नाहीत, मात्र दुसऱ्या दिवशी डॉक्टरांना भेटून त्यांनी संपूर्ण सहयोग करण्याचं आश्वासन दिलं. संघ कामामध्ये त्यांनी अधिक सक्रिय व्हावे, अशी डॉक्टरांची अपेक्षा होती. परंतु आपल्या उद्योगाचा व्याप आणि अन्य सामाजिक कामांमध्येच ते अधिक व्यग्र राहात. एकदा कोजागिरी पौर्णिमेला डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांना हाक मारली, परंतु त्यांनी बाहेर येण्यास नकार दिला. दुसऱ्या दिवशी डॉक्टरांना भेटून त्यांनी क्षमा मागितली आणि नंतर मात्र ते डॉक्टरांच्या पाठीशी राहिले. ४ मे १९८१ रोजी त्यांचे निधन झाले.

पंडित प्रेमनाथ डोग्रा यांचा जन्म २३ ऑक्टोबर १८९४ रोजी जम्मूमधील सम्मेलनपूर या गावी झाला. त्यांनी लाहोर येथे शिक्षण घेतले आणि खेळांमध्येही आघाडीवर राहिले. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी शासनातील अनेक उच्च पदांवर काम केले. १९३१ मध्ये ते मुझफ्फराबादचे वझीर-ए-वजारत म्हणजे मंत्री झाले. शेख अब्दुल्ला यांचं काश्मीर छोडो आंदोलन चालू असताना त्यांनी बळाचा वापर न करता आंदोलनाची सांगता केली. परंतु शासनाला बळाचा वापर करायचा होता म्हणून त्यांना नोकरीतून काढून टाकण्यात आलं. यानंतर त्यांनी स्वतःला जनसेवेमध्ये झोकून दिलं. १९४० मध्ये ते प्रजासभेचे सदस्य म्हणून निवडून आले. १९४७ मध्ये जम्मू काश्मीरचं वातावरण तणावपूर्ण झालं. शेख अब्दुल्ला यांनी अलग प्रधान, अलग विधान, अलग निशान अशी घोषणाबाजी चालू केली. पंडित प्रेमनाथ डोग्रा यांच्या नेतृत्वाखाली प्रजा परिषद स्थापन झाली आणि "एक देश में एक प्रधान, एक विधान, एक निशान" अशी घोषणेसह आंदोलन सुरू झालं. या आंदोलनादरम्यान त्यांना तीन वेळा तुरुंगवास झाला. भारतीय जनसंघाचे अध्यक्ष डॉक्टर श्यामाप्रसाद मुखर्जी यांच्या नेतृत्वाखाली काश्मीर आंदोलनाचा प्रारंभ झाला. २३ जून १९५३ रोजी श्रीनगरच्या तुरुंगात डॉक्टर मुखर्जी यांचा संशयास्पद मृत्यू झाला. पुढे प्रजा परिषद जनसंघामध्ये विलीन झाली आणि पंडितजी एक वर्ष जनसंघाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष झाले. २१ मार्च १९७२ रोजी त्यांचं देहावसान झालं.

सदाशिव गोविंद कात्रे यांचा जन्म 23 नोव्हेंबर 1901 रोजी मध्य प्रदेशातील गुना जिल्ह्यात झाला. त्यांच्या वयाच्या आठव्या वर्षी वडिलांचे निधन झाले आणि त्यांच्या काकांनी कुटुंबाचे पालन पोषण केले. 1928 मध्ये त्यांना रेल्वेत नोकरी लागली आणि 1929 मध्ये त्यांचं लग्न झालं. 1943 मध्ये त्यांचा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी संपर्क आला. त्यांच्या पत्नी बयोबाई यांचा साप चावल्याने मृत्यू झाला, त्यामुळे त्यांच्या मुलीचा सांभाळ करण्याची जबाबदारी गोविंदरावांवर आली. त्यांना कुष्ठरोगाने घेरलं आणि समाजाने त्यांच्यापासून दूर राहायला सुरुवात केली. त्यांना त्यांच्या मुलीच्या लग्नाची काळजी होती, परंतु सरसंघचालक श्री गुरुजी यांच्या सुचव्यानुसार एका स्वयंसेवकाने 1952 मध्ये त्यांच्या मुलीबरोबर लग्न केलं. त्यांनी नोकरी सोडून छत्तीसगढच्या एका मिशनरी दवाखान्यात उपचार घेतले. मिशनरी लोक गरीब रुग्णांवर ख्रिश्चन धर्म स्वीकारण्यासाठी बळजबरी करतात असं त्यांच्या लक्षात आलं. कात्रेजी यांनी त्याला विरोध केला आणि राज्यपालांच्या सल्ल्यानुसार स्वतःचं काम सुरू केलं. 5 मे 1962 रोजी भारतीय कुष्ठनिवारक संघाची स्थापना केली. चंपा येथे आश्रम आणि दवाखाना सुरू झाला. कात्रेजी यांच्या संवेदनशीलतेमुळे आश्रमाची प्रसिद्धी वाढली. श्री गुरुजी आणि संघाचे अन्य कार्यकर्ते त्यांना सहकार्य करत असत. डॉक्टर राधाकृष्णन यांनी त्यांच्या कामाची प्रशंसा केली. 1971 मध्ये श्री दामोदर गणेश बापट यांना या सेवा प्रकल्पामध्ये पाठवण्यात आलं. 16 मे 1977 रोजी कात्रेजींचं देहावसान झालं आणि त्यांचे अंतिम संस्कार आश्रमाच्या परिसरातच करण्यात आले.

बाबासाहेब आपटे यांचा जन्म 28 ऑगस्ट 1903 रोजी यवतमाळच्या एका गरीब कुटुंबात झाला. लहानपणापासूनच त्यांच्यावर लोकमान्य टिळकांचा प्रभाव होता. वडिलांच्या निधनानंतर कुटुंबाची जबाबदारी त्यांच्यावर आली. त्यांना वाचनाची खूप आवड होती. मॅट्रिक झाल्यानंतर त्यांनी काही काळ धामणगाव येथे शिक्षक म्हणून नोकरी केली. परंतु राष्ट्रवादाचा प्रचार करत असल्याने त्यांनी नोकरी सोडली. नागपूरला येऊन त्यांनी एका छापखान्यात काम सुरू केलं आणि तिथे त्यांचा परिचय डॉ. हेडगेवार यांच्याशी झाला. आपटे यांनी स्वहस्ते दासबोध लिहून काढला आणि स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचं "1857 चे स्वातंत्र्यसमर" पुस्तक टाइप करून त्याच्या प्रती वाटण्यासाठी उपलब्ध केल्या. त्यांनी अनेक ठिकाणी नोकरी केली. नंतर त्यांनी नोकरी सोडली आणि पूर्णवेळ संघाचं काम करू लागले. अशा प्रकारे ते संघाचे पहिले प्रचारक झाले. शाखाशाखांवर प्रवास करणे आणि कार्यकर्त्यांच्या भेटीगाठी घेणे यासाठी ते दिवसभरात 20-25 मैल पायी फिरत असत. डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांना देशाच्या अन्य प्रांतामध्ये सुद्धा पाठवायला सुरुवात केली. त्यांच्या अभ्यासुवृत्ती, परिश्रमशीलता आणि प्रयोगशीलतेमुळे डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांना बाबासाहेब म्हणायला सुरुवात केली. 27 जुलै 1972 रोजी गुरुपौर्णिमेच्या दिवशी बाबासाहेब आपटे यांचं देहावसान झालं.

दादाराव परमार्थ यांचा जन्म 1904 मध्ये नागपूरमध्ये झाला. 1 ऑगस्ट 1920 रोजी लोकमान्य टिळकांचे निधन झाल्यावर डॉक्टर हेडगेवार यांनी काही मुलांना क्रिकेट खेळताना पाहिलं आणि त्यांना फटकारलं. त्याच मुलांपैकी एक गोविंद सीताराम परमार्थ, पुढे दादाराव परमार्थ म्हणून ओळखला जाऊ लागला. दादाराव यांचे वडील पोस्टामध्ये काम करत असत. चार वर्षांचे असताना त्यांच्या आईचं निधन झालं आणि वडिलांनी दुसरं लग्न केलं. मॅट्रिकच्या वर्षात त्यांचा संपर्क क्रांतिकारी गटांशी आला. भगत सिंह, राजगुरू आणि सुखदेव यांना फाशी झाल्यानंतर पोलिसांनी दादाराव यांना पकडलं. पुढे डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी त्यांचा अधिक संबंध आला आणि ते संपूर्णपणे संघ समर्पित झाले. 1930 मध्ये डॉक्टरांनी जंगल सत्याग्रहात भाग घेतला तेव्हा दादारावसुद्धा त्यांच्यासोबत गेले. दादारावना संघाची शाखा सुरू करण्यासाठी मद्रास, केरळ, पंजाब अशा अनेक ठिकाणी पाठवण्यात आलं. 27 जून 1963 रोजी त्यांचं निधन झालं.

शिवराम शंकर उर्फ दादासाहेब आपटे यांचा जन्म 2 फेब्रुवारी 1921 रोजी गुजरातमधील बडोदा येथे झाला. त्यांनी वेदान्त आणि धर्म या विषयात बी.ए. ऑनर्स उत्तीर्ण केले आणि नंतर कायद्याचे शिक्षण पूर्ण करून मुंबईच्या उच्च न्यायालयात वकिली सुरू केली. काही काळ त्यांनी कन्हैयालाल माणिकलाल मुन्शी, फली नरिमन आणि मोहम्मद अली जिना अशा ज्येष्ठ वकिलांकडे सहायक म्हणून काम केले. त्यांनी एका इंग्रजी नियतकालिकात संपादक म्हणूनही काम केलं. दोन-अडीच वर्षे ते स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या घरी राहत असत. सावरकरांनी त्यांना भारतीय माणसं जोडणारी एखादी वृत्तसंस्था स्थापन करण्याचा सल्ला दिला. हे काम शिकण्यासाठी त्यांनी 2 वर्षे रात्रपाळीमध्ये यू.एम.आय. या वृत्तसंस्थेमध्ये काम केलं. 1944 मध्ये दादासाहेब संघाचे स्वयंसेवक झाले. देश स्वतंत्र झाल्यानंतर त्यांनी हिंदी आणि अन्य भारतीय भाषांमधून बातम्यांचे संकलन आणि वितरण करणारी हिंदुस्थान समाचार ही संस्था स्थापन केली. 1954 मध्ये हिंदी भाषेतील पहिला दूरमुद्रक विकसित केला. दादासाहेबांनी जगभर भ्रमण करून हिंदू समाजाच्या परिस्थितीचा अभ्यास केला. 1964 मध्ये विश्व हिंदू परिषदेची स्थापना झाली तेव्हा त्यांना महासचिवपद देण्यात आलं. त्यांनी देश-विदेशात प्रवास करून विश्व हिंदू परिषदेचा विस्तार केला. दादासाहेब एक चांगले लेखक, चित्रकार आणि छायाचित्रकार होते. त्यांनी मराठी आणि इंग्रजीमध्ये अनेक पुस्तके लिहिली. " विक्रमादित्य" या पुस्तकाला राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला. "राष्ट्रीय गुरु रामदास" या चित्रकथेसाठी त्यांनी चित्रं बनवली. यातूनच महापुरुषांचे जीवनचरित्र चित्ररूपात प्रकाशित करणारी “अमर चित्र कथा”चा पाया रचला गेला. 1942 ते 1979 पर्यंतची त्यांची दैनंदिनी भारतीय पत्रकारितेच्या इतिहासाचा एक महत्त्वपूर्ण दस्तावेज आहे. 1948 मध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची आणि नंतर विश्व हिंदू परिषदेची घटना तयार करण्यामध्ये त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. 1974 नंतर त्यांनी वेदांच्या पुनर्प्रतिष्ठापनासाठी प्रयत्न केले. जीवनाच्या अखेरच्या वर्षांमध्ये त्यांनी सर्व प्रकारच्या सार्वजनिक जीवनातून स्वतःची मुक्तता करून घेतली. 10 ऑक्टोबर 1985 रोजी पुण्यातील कौशिक आश्रम येथे त्यांचं देहावसान झालं.

लक्ष्मीबाई केळकर यांचा जन्म 6 जुलै 1905 रोजी नागपुरच्या दाते परिवारात झाला. त्यांचं नाव कमल असं ठेवण्यात आलं. 14 व्या वर्षी तिचं वर्ध्याच्या विधुर वकील पुरुषोत्तमराव केळकर यांच्याशी लग्न झालं. लग्नानंतर तिचं नाव लक्ष्मीबाई केळकर झालं. पुढील 12 वर्षांत तिला सहा अपत्यं झाली. लक्ष्मीबाई केळकर यांनी डॉ. हेडगेवार यांची भेट घेतल्यानंतर त्यांच्या जीवनात मोठा बदल झाला. डॉ. हेडगेवार यांनी त्यांना सांगितलं की संघाच्या कामात महिला नाहीत. तेव्हा 1936 मध्ये लक्ष्मीबाईंनी महिलांसाठी सेविका समिती या नावाने एक संघटना सुरू केली. त्यांनी महिलांना संघटित करून समाजात त्यांना प्रतिष्ठा मिळवून दिली. समितीच्या कामाचा विस्तार करत करत त्यांनी महिला जगतामध्ये एक श्रद्धेचं स्थान मिळवलं. सर्वजण त्यांना वंदनीय मावशी असं म्हणू लागले. पुढील 10 वर्षांत त्यांनी केलेल्या अखंड प्रवासामुळे समिती कार्य अनेक राज्यांमध्ये पसरलं. समितीचे काम वाढवण्यासाठी त्यांनी सायकल चालवणं शिकून घेतलं आणि हिंदीमध्ये भाषण देण्याचासुद्धा सराव केला. 1945 मध्ये समितीचं पहिलं छोटेखानी संमेलन झालं. देशाचं विभाजन आणि स्वातंत्र्य दिन याच्या एकच दिवस आधी त्या सिंध प्रांतातील कराची येथे होत्या. त्यांनी तेथील सेविकांना कोणत्याही परिस्थितीशी टक्कर देण्याचा आणि आपल्या शीलाचं रक्षण करण्याचा सल्ला दिला. त्यांनी अनेक हिंदू कुटुंबांना भारतात सुरक्षित पोहोचण्यासाठी सुद्धा मदत केली. 1952 मध्ये महिला जीवनाचा एकंदरीत विचार करून त्यांनी स्त्री जीवन विकास परिषद आयोजित केली होती. त्यानंतर स्त्रियांनी आपले विचार व्यक्त करावेत, लेखन सिद्ध व्हावं यासाठी सेविका प्रकाशनाचा आरंभ केला. त्याप्रमाणे त्यांनी बालमंदिर, भजन मंडळी, योगासन केंद्र, मुलींसाठी वसतीगृह असे अनेक प्रकल्प सुरू केले. त्या रामायणावर अतिशय सुंदर प्रवचन देत असत. त्यातून होणाऱ्या धनसंग्रहामधून त्यांनी अनेक ठिकाणी समिती कार्यालयं उभी केली. 27 नोव्हेंबर 1978 रोजी महिला जागरणाच्या अग्रदूत वंदनीय मावशी यांचं निधन झालं.

भैय्याजी दाणी यांचा जन्म 9 ऑक्टोबर 1907 रोजी नागपूरजवळील उमरेड येथे झाला. त्यांचे वडील बळवंत उर्फ बापुजी हे लोकमान्य टिळकांचे अनुयायी होते, ज्यामुळे भैय्याजींच्या मनात देशप्रेमाचं बीजारोपण झालं. मॅट्रिकपर्यंतचं शिक्षण नागपूरमध्ये झाल्यानंतर, डॉ. हेडगेवार यांनी त्यांना काशीला पाठवलं, जिथे त्यांनी संघाची पहिली शाखा सुरू केली. काशी विद्यापीठात प्राध्यापक असलेले श्री माधव सदाशिव गोळवलकर या शाखेत येऊ लागले, जे पुढे संघाचे सरसंघचालक झाले. काशीहून परत आल्यावर भैय्याजींनी नागपूरमध्ये कायद्याचं शिक्षण घेतलं, परंतु संघ कार्य आणि शेती यामध्येच त्यांचा वेळ जाऊ लागला. विवाहानंतरही त्यांचा अधिकाधिक वेळ सामाजिक कामांमध्ये जात असे. संघाच्या कामात येणाऱ्या अडचणी सोडवण्याची आणि रुसलेल्या कार्यकर्त्यांना प्रोत्साहित करण्याची कला त्यांच्याकडे होती. 1942 मध्ये डॉ. हेडगेवार यांच्या मृत्यूनंतर, श्री गुरुजींनी सर्व कार्यकर्त्यांना प्रचारक बनण्याचं आवाहन केलं. भैय्याजी गृहस्थ असूनही प्रचारक म्हणून बाहेर पडले आणि मध्य भारतात काम केलं. 1945 ते 1956 पर्यंत त्यांनी संघाचे सरकार्यवाह म्हणून काम केलं. या काळात देश स्वतंत्र झाला, विभाजन झालं आणि गांधी हत्येचा खोटा आरोप लावून संघावर बंदी घालण्यात आली. स्वयंसेवकांनी याविरुद्ध सत्याग्रह केला. 1956 मध्ये वडिलांचे निधन झाल्यानंतर, भैय्याजींनी घरासाठी काही वेळ दिला. 1962 ते 1965 या कालावधीत त्यांनी पुन्हा सरकार्यवाह म्हणून काम केलं, परंतु तब्येत बिघडल्याने 1965 मध्ये बाळासाहेब देवरस यांची नियुक्ती झाली. 25 मे 1965 रोजी इंदूरच्या संघ शिक्षा वर्गात त्यांचं निधन झालं. भैय्याजी दाणी हे संघाचे पहिले गृहस्थी प्रचारक म्हणून ओळखले जातात.

मिश्रीलालजी तिवारी यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या प्रेरणेने जनजाती समाजाच्या उत्थानासाठी वनवासी कल्याण आश्रमात काम केलं. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील शाजापूर येथे झाला. 1938 मध्ये संघाशी संपर्क आल्यावर त्यांनी हिंदू समाजाच्या संघटनेचं महत्त्व ओळखलं आणि अधिकाधिक वेळ संघ कामासाठी देऊ लागले. उज्जैनमधील खराकुवा येथील त्यांचं घर संघाच्या कार्याचं केंद्र बनलं होतं. दुर्दैवाने, त्यांच्या मुलाचा लहानपणीच मृत्यू झाला आणि त्यानंतर त्यांच्या पत्नी आणि 10 वर्षाच्या मुलीचंही निधन झालं. या दु:खद प्रसंगानंतर त्यांनी स्वतःला पूर्णपणे संघ कार्यात झोकून दिलं. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे तरुण आणि प्रौढ मंडळीही शाखेत येऊ लागली. ते सर्व कार्यकर्त्यांशी गोड आणि आपुलकीच्या भाषेत संवाद करत असत. 1949 ते 1957 पर्यंत ते गुना जिल्हा प्रचारक आणि 1968 पर्यंत ग्वाल्हेर विभाग प्रचारक होते. 1979 मध्ये त्यांना वनवासी कल्याण आश्रमाचे केंद्रीय महामंत्री बनवण्यात आलं. 1997 पर्यंत त्यांनी ही जबाबदारी पार पाडली आणि पुढील तीन वर्षे उपाध्यक्ष म्हणून कार्यरत राहिले. त्यांच्या कार्यकाळात ख्रिश्चन मिशनऱ्यांकडून होणाऱ्या धर्मांतराला आळा बसला आणि परावर्तनाच्या प्रक्रियेला बळ मिळालं. मिश्रीलालजी यांच्या पायावर पक्षाघातामुळे परिणाम झाला होता, परंतु याचा त्यांच्या कामावर कोणताही परिणाम झाला नाही. 10 जुलै 2001 रोजी त्यांचं निधन झालं. मिश्रीलालजी यांचं संघ कार्यातील आणि वनवासी कल्याण आश्रमाच्या कार्यातील योगदान सदैव प्रेरणा देत राहील.

सरस्वतीताई आपटे: सन 1925 मध्ये डॉक्टर हेडगेवार यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना केली. संघाच्या शाखांमध्ये केवळ पुरुष वर्गाचा समावेश होता. डॉक्टर हेडगेवार यांना महिलांचं योगदानही आवश्यक वाटत होतं. मुलं आणि मुली यांनी एकत्र खेळणं त्यांना व्यावहारिकदृष्ट्या ठीक वाटत नव्हतं. 1936 मध्ये लक्ष्मीबाई केळकर यांनी राष्ट्रसेविका समितीची स्थापना केली. या संघटनेची कार्यप्रणाली संघासारखीच होती. वंदनीय ताई आपटे यांनी पुण्यात महिलांची शाखा सुरू केली. 1938 मध्ये सरस्वती आपटे यांची वंदनीय मावशीशी भेट झाली. दोघींनी मिळून राष्ट्रसेविका समितीच्या कामाचा विस्तार केला. पुढील 45 वर्षांत महाराष्ट्राच्या बहुतांश जिल्ह्यांमध्ये समितीच्या शाखा सुरू झाल्या. 1945 मध्ये समितीचं पहिलं संमेलन झालं. ताई आपटे यांनी जीवनाच्या अखेरपर्यंत समिती कार्याची जबाबदारी पेलली. 1948 मध्ये गांधीजींच्या हत्येचा खोटा आरोप लावून संघावर बंदी घालण्यात आली. 1962 मध्ये चीनने आक्रमण केलं. 1965 मध्ये पाकिस्तानी आक्रमण झालं. 1965 मध्ये पानशेत धरण फुटल्यामुळे मदतकार्य करण्यात आलं. 1975 मध्ये आणीबाणी लादली गेली. 1984 ला भोपाळ गॅस दुर्घटना झाली. या सर्व काळात वंदनीय ताई आपटे यांचं नेतृत्व अनुपमेय राहिलं. 1978 मध्ये वंदनीय मावशी यांच्या निधनानंतर ताई आपटे प्रमुख संचालिका झाल्या. 9 मार्च 1994 रोजी त्यांची प्राणज्योत मालवली.

बॅरिस्टर नरेंद्रजीत सिंह यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कामात माननीय संघचालक म्हणून उत्तम भूमिका पार पाडली. त्यांचा जन्म 18 मे 1911 रोजी कानपूरमध्ये झाला. शिक्षणाबद्दल आस्था असल्याने त्यांच्या कुटुंबाने कानपूरमध्ये अनेक शिक्षण संस्था स्थापन केल्या. नरेंद्रजी यांनी लंडनमध्ये कायद्याचे शिक्षण पूर्ण करून बॅरिस्टर पदवी मिळवली. ते न्यायालयात हिंदीमधून युक्तिवाद करत असत. 1935 मध्ये त्यांचा विवाह सुशीला हिच्याशी झाला. 1944 मध्ये ते संघाच्या सायं शाखेच्या मकर संक्रांती उत्सवात प्रमुख पाहुणे म्हणून आले. 1945 मध्ये त्यांना विभाग संघचालक बनवण्यात आलं. 1947 मध्ये श्री गुरुजींनी त्यांना उत्तर प्रदेशचे प्रांत संघचालक घोषित केलं. संघाच्या शिबिरात ते सामान्य स्वयंसेवकाप्रमाणे राहून सर्व कामं स्वतः करत असत. 1948 मध्ये संघावर बंदी घालण्यात आली तेव्हा त्यांना कानपूरच्या तुरुंगात ठेवण्यात आलं. 1975 च्या आणीबाणीच्या काळातसुद्धा त्यांना तुरुंगवास झाला. त्यांच्या कुटुंबाने सनातन धर्म विद्यालयांची शृंखला उभी केली. दीनदयाळजी उपाध्याय यांच्या स्मृतीप्रीत्यर्थ त्यांनी शाळा सुरू केली. 31 ऑक्टोबर 1993 रोजी त्यांनी देह ठेवला. त्यांनी संघाच्या कुटुंबाची जबाबदारी आदर्शवत निभावली.

माधवराव मुळे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या पहिल्या फळीतील महत्त्वपूर्ण कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म 7 नोव्हेंबर 1912 रोजी रत्नागिरी जिल्ह्यातील ओझर खोल येथे झाला. प्राथमिक शिक्षण गावातच पूर्ण करून पुढील शिक्षणासाठी 1923 मध्ये ते नागपूरला आले. तिथे त्यांचा संपर्क डॉ. हेडगेवार यांच्याशी आला. मॅट्रिकनंतर त्यांनी महाविद्यालयात प्रवेश घेतला, परंतु क्रांतिकारकांच्या कार्याने प्रभावित होऊन शिक्षण सोडलं. वडिलांच्या निधनानंतर संपूर्ण घर चालवण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर आली. त्यांनी टायर ट्यूब दुरुस्तीचं काम शिकून चिपळूणमध्ये दुकान सुरू केलं, परंतु ते बंद करावं लागलं. डॉक्टर हेडगेवार यांच्या सल्ल्यानुसार त्यांनी पूर्णवेळ संघकार्य सुरू केलं. 1937 मध्ये हैद्राबादच्या निजामाविरुद्ध सत्याग्रहात आणि 1938 मध्ये पुण्याच्या सोन्यामारूती सत्याग्रहात त्यांना तुरुंगवास झाला. 1939 मध्ये ते संघाचे प्रचारक झाले. 1940 साली श्री गुरुजींनी त्यांना पंजाबमध्ये पाठवलं. त्यांनी पंजाबमध्ये 100 शाखांचं जाळं उभं केलं. फाळणीनंतर हिंदू समाजाच्या पुनर्वसनात त्यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. पाकिस्तानने काश्मीरवर हल्ला केल्यावर त्यांनी संघ स्वयंसेवकांना सैन्याच्या मदतीसाठी पाठवलं. 1975 मध्ये आणीबाणीच्या काळात त्यांनी सत्याग्रहाचं संचालन केलं. 30 ऑक्टोबर 1978 रोजी त्यांचं निधन झालं.

पंडित राम नारायण शास्त्री यांचा जन्म 11 फेब्रुवारी 1913 रोजी मध्य प्रदेशातील महू जवळच्या डोंगरगाव येथे झाला. प्राथमिक शिक्षण डोंगरगावला पूर्ण करून पुढील शिक्षणासाठी ते ग्वाल्हेरला आले. त्यांनी आयुर्वेदाचं शिक्षण घेतलं आणि आयुर्वेद शास्त्री ही परीक्षा प्रथम श्रेणीमध्ये उत्तीर्ण केली. प्रसिद्ध वैद्य रामेश्वर शास्त्री यांच्यासोबत त्यांनी आयुर्वेद चिकित्सेचा प्रत्यक्ष अनुभव घेतला. उत्तर प्रदेशातील हापूड येथून त्यांनी आयुर्वेद विज्ञान शिरोमणी ही उपाधी विशेष सन्मानासहित मिळवली. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी नार्मदीय धर्मार्थ न्यास या नावाने आयुर्वेदिक औषधालय आणि दवाखाना सुरू केला. त्यांच्या यशाची कीर्ती सर्वत्र पसरली आणि देशातील प्रमुख वैद्यांमध्ये त्यांची गणना होऊ लागली. 1943 मध्ये त्यांचा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी परिचय झाला. हळूहळू संघकार्य हे त्यांच्या जीवनाचं अंग बनून गेलं. ते मध्य भारत प्रांताचे माननीय संघचालक झाले. काश्मीर आंदोलन आणि गोरक्षा आंदोलनामध्ये त्यांना तुरुंगवास झाला. आणीबाणीमध्ये तुरुंगात त्यांच्यावर अत्याचार झाले, परंतु त्यांनी क्षमायाचना केली नाही. साहित्य क्षेत्रात त्यांनी अनेक नाटकं लिहिली आणि सादर केली. इंदूरमधून स्वदेश नावाचं हिंदी वर्तमानपत्र सुरू करण्यात त्यांची भूमिका महत्त्वाची होती. 28 डिसेंबर 1979 रोजी त्यांचा देहान्त झाला. पंडित राम नारायण शास्त्री यांचं जीवन म्हणजे संघनिष्ठेचं एक उत्तम उदाहरण होय.

नारायणराव तरटे यांचा जन्म 13 मार्च 1913 रोजी अकोला येथे झाला. त्यांच्या वडिलांची आर्थिक परिस्थिती चांगली नव्हती, त्यामुळे नारायणराव मॅट्रिकपर्यंतचं शिक्षण घेऊ शकले. याच काळात त्यांचा संघाशी संपर्क आला. वडिलांच्या निधनानंतर ते नागपूरला जाऊन डॉक्टर हेडगेवार यांना भेटले. डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांना ग्वाल्हेरला जाऊन शाखा सुरू करण्यास सांगितलं. 1938 मध्ये नारायणराव ग्वाल्हेरला पोचले. त्यांनी श्रीकृष्ण धर्मशाळेत राहून ग्वाल्हेरमध्ये संघ कार्याचं बीजारोपण केलं. त्यांच्या प्रयत्नातून शहरी आणि ग्रामीण भागात अनेक शाखा सुरू झाल्या. त्यांनी शिवपुरी, गुणा या शहरांमध्येही शाखा सुरू केल्या. ग्वाल्हेरच्या शाखेवर येणाऱ्या स्वयंसेवकांमध्ये अटलबिहारी वाजपेयी होते. पंतप्रधान झाल्यानंतर वाजपेयींनी नारायणरावांचे आशीर्वाद घेतले. नारायणराव काही काळ उत्तर प्रदेशातील लखीमपूर इथेसुद्धा प्रचारक होते. त्यांनी हिंदुस्थान समाचार आणि हिंदू विश्व या संस्थांमध्ये काम केलं. वृद्धावस्थेत त्यांना नागपूरच्या डॉक्टर हेडगेवार भवन येथे आणण्यात आलं. 1 ऑगस्ट 2005 रोजी त्यांचं निधन झालं. नारायणराव तरटे यांचं जीवन संघनिष्ठेचं एक उत्तम उदाहरण आहे.

बाळासाहेब देशपांडे यांचा जन्म 26 डिसेंबर 1913 रोजी अमरावती येथे झाला. 1938 मध्ये त्यांना रेशन अधिकारी म्हणून नोकरी लागली, परंतु एका घटनेने व्यथित होऊन त्यांनी नोकरीचा राजीनामा दिला. 1926 मध्ये नागपूरच्या पंत व्यायामशाळेमध्ये डॉ. हेडगेवार यांच्या संपर्कात येऊन ते संघाचे स्वयंसेवक बनले. द्वितीय सरसंघचालक श्री गुरुजी यांच्याशीही त्यांची घनिष्ठता होती. 1942 मध्ये भारत छोडो आंदोलनात सहभाग घेतल्यामुळे ते तुरुंगात गेले. 1943 मध्ये त्यांचा विवाह श्रीमती प्रभावती यांच्याशी झाला. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर त्यांनी पुन्हा राज्य सरकारच्या नोकरीत प्रवेश केला. 1948 मध्ये जशपूर येथे त्यांची नियुक्ती झाली, जिथे त्यांनी जनजाती समाजाच्या उन्नतीसाठी काम केलं. त्यांनी 100 हून अधिक शाळा आणि अनेक प्रकल्प सुरू केले. 1952 मध्ये त्यांनी जशपूरमध्ये वनवासी कल्याण आश्रमाची स्थापना केली. 1956 मध्ये त्यांनी नियोगी आयोगासमोर ख्रिश्चन मिशनऱ्यांच्या कारवायांची माहिती सादर केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे जनजाती क्षेत्रात शिक्षण, आरोग्य, संस्कार, क्रीडा प्रकल्प वाढले. 1975 मध्ये आणीबाणीच्या काळात त्यांना 19 महिने तुरुंगात ठेवण्यात आलं. 1993 मध्ये त्यांनी सर्व जबाबदारीतून मुक्तता घेतली. 21 एप्रिल 1995 रोजी त्यांचा देहान्त झाला.

वसंतराव ओक यांचा जन्म 13 मे 1914 रोजी वर्धा जिल्ह्यातील नाचनगाव येथे झाला. शिक्षणासाठी ते नागपूरला आले आणि तिथे बाबासाहेब आपटे यांच्या टायपिंग क्लासमुळे संघाच्या कार्याशी संपर्कात आले. 1936 मध्ये मॅट्रिकनंतर त्यांनी दिल्लीला जाऊन शाखा सुरू केली. त्यांनी एम.ए. पर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आणि दिल्ली प्रांतात संघाच्या शाखांचे मोठे जाळे निर्माण केले. त्यांच्या अथक परिश्रमामुळे दिल्ली प्रांतात संघशाखा विकसित झाल्या. 1942 च्या आंदोलनात त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. महात्मा गांधी, सरदार पटेल, लालबहादूर शास्त्री यांच्यासह अनेक नेत्यांशी त्यांचे जिव्हाळ्याचे संबंध होते. 10 सप्टेंबर 1947 रोजी मुस्लिम लीगने आखलेल्या कटाची माहिती त्यांनी शासनापर्यंत पोचवली. त्यांनी श्री गुरुजी आणि गांधीजी यांची भेट घडवून आणली. पुढे गृहस्थ जीवन स्वीकारून त्यांनी दिल्लीत व्यापार उद्योग सुरू केला. गोवा मुक्ती आंदोलनात त्यांच्या पायात गोळी लागली. 1940 मध्ये त्यांनी भारत प्रकाशन ही संस्था स्थापन केली. 1955 मध्ये त्यांच्या प्रेरणेने हिंदी साहित्य संमेलन सुरू झालं. 1957 मध्ये त्यांनी लोकसभा निवडणूक लढवली, परंतु पराभूत झाले. 1966 मध्ये गोरक्षा आंदोलनात त्यांनी सहभाग घेतला. 9 ऑगस्ट 2000 रोजी त्यांचं निधन झालं.

यादवराव जोशी यांचा जन्म 3 सप्टेंबर 1914 रोजी नागपूरच्या एका वेदपाठी कुटुंबात झाला. ते आपल्या आई-वडिलांचे एकुलते एक पुत्र होते. लहानपणापासूनच त्यांनी जीवनात अडचणींचा सामना केला. त्यांची डॉ. हेडगेवार यांच्याशी खूपच जवळीक होती. ब्रिटिश सरकारने वीर सावरकरांची शिक्षा वाढवल्याचं ऐकून ते पूर्णपणे डॉक्टर हेडगेवार यांचे अनुयायी बनले. यादव एक श्रेष्ठ शास्त्रीय गायक होते आणि त्यांना संगीतातील बाल भास्कर म्हणून ओळखलं जात होतं. 1940 मध्ये संघाची संस्कृत प्रार्थना यादव यांनीच प्रथम गायली होती. एम.ए. आणि कायद्याची परीक्षा उत्तीर्ण केल्यावर त्यांना झाशी येथे प्रचारक म्हणून पाठवण्यात आलं. डॉक्टर हेडगेवार यांच्या मृत्यूनंतर 1941 मध्ये त्यांना कर्नाटकमध्ये पाठवण्यात आलं. त्यांनी बेळगाव, धारवाडपासून सुरुवात करत पूर्ण कर्नाटक प्रांताचे आणि नंतर दक्षिण क्षेत्राचे प्रचारक म्हणून काम केलं. 1977 पासून 1984 पर्यंत ते सहसरकार्यवाह राहिले. त्यांनी दक्षिण भारत पुस्तक प्रकाशन, संस्कार भारती अशा अनेक विषयांचे नेतृत्व केलं. त्यांच्या नेतृत्वाखाली कर्नाटकात अनेक मोठे कार्यक्रम झाले. 1987-88 मध्ये त्यांचा विदेश प्रवास झाला. आयुष्याच्या अखेरच्या टप्प्यात त्यांना कर्करोगाने गाठलं. 20 ऑगस्ट 1992 रोजी बेंगळुरूच्या संघ कार्यालयात त्यांचं निधन झालं.

बबुआजी, ज्यांचे खरे नाव श्री कृष्णवल्लभ प्रसाद नारायण सिंह होते, बिहारमधील राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक प्रमुख कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म 16 सप्टेंबर 1914 रोजी नालंदा जिल्ह्यात झाला. लहानपणीच त्यांचे कुटुंब गया येथे स्थलांतरित झाले. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांना पाठदुखीचा त्रास होत असल्याने ते राजगीर येथे गेले होते, जिथे बबुआजींनी त्यांची काळजी घेतली. डॉक्टर हेडगेवार यांनी बबुआजींना गया शहराचे संघचालक म्हणून नियुक्त केले. बबुआजींनी संघाच्या कार्यात आयुष्यभर योगदान दिले. त्यांनी अखिल भारतीय हिंदू महासभेच्या भागलपुर अधिवेशनात डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी परिचय केला. बबुआजींनी सामाजिक क्षेत्रातील शेकडो महानुभावांशी संपर्क ठेवला. त्यांनी आपल्या घराच्या अंगणात शिलालेख तयार केला होता. बबुआजींना संघाच्या पाच सरसंघचालकांसोबत काम करण्याचे भाग्य लाभले. त्यांनी भारत छोडो आंदोलनात भाग घेतला आणि त्याबद्दल तुरुंगवास भोगला. 1992 मध्ये श्री रामजन्मभूमी आंदोलनाच्या वेळीही त्यांना तुरुंगवास झाला. वयाच्या 93 व्या वर्षी, 18 डिसेंबर 2007 रोजी त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांचे अंत्यसंस्कार गया नगरीमध्ये करण्यात आले. बबुआजींनी संघनिष्ठेचे अनुपमेय उदाहरण दाखवले.

एकनाथजी रानडे हे कन्याकुमारी येथील स्वामी विवेकानंद स्मारकाचे शिल्पकार होते. त्यांचा जन्म 19 नोव्हेंबर 1914 रोजी अमरावती जिल्ह्यातील टिलटिला गावी झाला. शिक्षणासाठी ते नागपूरला आले आणि तिथे डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी संपर्क आला. लहानपणापासूनच ते प्रतिभावान आणि खोडकर होते. मॅट्रिक उत्तीर्ण झाल्यानंतर त्यांनी प्रचारक बनण्याची इच्छा व्यक्त केली. डॉक्टर हेडगेवारांनी त्यांना अधिक शिक्षण घेण्याचा सल्ला दिला. 1936 मध्ये त्यांनी पदवीपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केले आणि प्रचारक बनले. 1948 मध्ये गांधी हत्येचा खोटा आरोप ठेवून संघावर बंदी घातली गेली. एकनाथजींनी भूमिगत राहून देशभर प्रवास केला आणि सत्याग्रहाचे नेतृत्व केले. त्यांनी संघ आणि सरकार यांच्यामध्ये वार्तालाप घडवून आणला. 1962 मध्ये ते अखिल भारतीय बौद्धिक प्रमुख झाले. 1963 मध्ये स्वामी विवेकानंद यांची जन्मशताब्दी साजरी करण्यात आली. कन्याकुमारीला स्मारक बनवण्याची जबाबदारी त्यांच्यावर सोपवली गेली. त्यांनी निधी संकलनासाठी व्यापक योजना बनवली. 1970 मध्ये स्मारकाचे उद्घाटन झाले. 22 ऑगस्ट 1982 रोजी चेन्नई येथे त्यांचे निधन झाले.

राजाभाऊ पातुरकर हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या पहिल्या पिढीतील प्रचारकांपैकी एक होते. त्यांचा जन्म 1915 मध्ये नागपूर येथे झाला. त्यांना स्वस्थ आणि सुदृढ शरीर, कठोर मन, कलाप्रेमी, अनुशासनप्रियता, साहसी वृत्ती आणि सामाजिक कार्यासाठी समर्पणाची तयारी वडिलांकडून लाभली होती. विद्यार्थी मित्रांमध्ये ते खूप लोकप्रिय होते. सीताबर्डी विद्यालयात शिकत असताना बाळासाहेब आणि भाऊराव देवरस यांच्याशी त्यांची मैत्री झाली. या मित्रांच्या माध्यमातून त्यांचा परिचय संघ शाखेशी आणि डॉ. हेडगेवार यांच्याशी झाला. मॅट्रिक उत्तीर्ण झाल्यानंतर डॉक्टरांनी त्यांना लाहोर येथे पाठवले. लाहोरमध्ये त्यांनी संघाचे काम सुरू केले. एकदा मुस्लिम गुंडांनी शाळेतील हिंदू विद्यार्थ्यांची छेडछाड केली, तेव्हा राजाभाऊंनी त्यांना बदडून काढले. यामुळे शहरात त्यांचा धाक निर्माण झाला. त्यांनी पंजाबमध्ये भरपूर प्रवास करून संघकार्य वाढवले. नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांना इंग्रजांच्या नजरकैदेतून बाहेर काढण्यात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. 1948 मध्ये संघावर बंदी आल्यानंतर त्यांनी भूमिगत राहून सत्याग्रहाचे संचालन केले. 1952 ते 1957 पर्यंत ते मध्य भारताचे प्रांत प्रचारक राहिले. त्यांनी भारतीयमंगलम नावाने संस्था सुरू केली. 2 जानेवारी 1988 रोजी नागपूरमध्ये त्यांचा देहान्त झाला.

ठाकुर राम सिंहजी म्हणतात की एखाद्या शस्त्राच्या सहाय्याने किंवा विषप्रयोगाने केवळ 12 लोकांची हत्या केली जाऊ शकते. मात्र जर एखाद्या देशाचा इतिहासच उद्ध्वस्त केला, तर एकापाठोपाठ कितीतरी पिढ्यांचा ऱ्हास होतो. दुर्भाग्याने आपल्या देशाच्या इतिहासाच्या बाबतीतही असेच घडले आहे. ही चूक दुरुस्त करण्याच्या कार्यात राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे कार्यकर्ते प्रयत्नशील राहिले आहेत. खरा इतिहास लोकांसमोर आणण्याचं कार्य बाबासाहेब आपटे आणि मोरोपंत पिंगळे यांनी केलं. त्यांच्यानंतर या कामाचा विस्तार ठाकुर राम सिंहजी यांनी केला. त्यांनी लाहोरच्या सनातन धर्म कॉलेजमधून बी.ए. आणि ख्रिश्चन कॉलेजमधून इतिहासातील सुवर्ण पदकासह एम.ए. उत्तीर्ण केलं. शिक्षण घेत असताना ते संघाच्या शाखेत जाऊ लागले. फाळणीच्या काळात त्यांनी हिंदू समाजाचे रक्षण केले. 1949 मध्ये श्रीगुरुजींनी त्यांना पूर्वोत्तर भारतामध्ये पाठवलं. तिथे त्यांनी संघ कार्याचा पाया रचला. 1984 पासून त्यांनी अखिल भारतीय इतिहास संकलन योजनेचं काम केलं. त्यांच्या प्रयत्नातून सरस्वती नदी, आर्य आक्रमण, सिकंदराचा विजय अशा विषयांवर झालेल्या संशोधनामुळे विदेशी आणि वामपंथी इतिहासकारांचा खोटेपणा उघड झाला. 2006 मध्ये हमीरपूर जिल्ह्यातील नेरी या गावी ठाकुर जगदेवचंद स्मृती इतिहास शोध संस्थान या संस्थेची स्थापना करून ते भारतीय इतिहास पुनर्लेखनाच्या साधनेमध्ये व्यग्र झाले. वयाच्या 94व्या वर्षापर्यंत ते एकटेच प्रवास करत असत. 6 सप्टेंबर 2010 रोजी त्यांचं निधन झालं.

भाऊसाहेब भुस्कुटे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक श्रेष्ठ प्रचारक होते. डॉ. हेडगेवार यांनी त्यांची पारख करून त्यांना संघ कार्यात आणले. भाऊसाहेबांचा जन्म 14 जून 1915 रोजी मध्य प्रदेशातील बऱ्हाणपूर येथे झाला. त्यांच्या पूर्वजांनी पेशव्यांच्या सेनेमध्ये सेवा केली होती. भाऊसाहेबांनी 1937 मध्ये बी.ए. ऑनर्स, 1938 मध्ये एम.ए. आणि 1939 मध्ये कायद्याची परीक्षा उत्तीर्ण केली. त्यांनी संघ शिक्षा वर्गाचं प्रशिक्षण पूर्ण केलं आणि शिक्षक म्हणून देशभरातील वर्गांना जाऊ लागले. त्यांनी प्रचारक बनण्याचा निश्चय केला तेव्हा घरात खळबळ माजली. डॉक्टर हेडगेवार यांनी त्यांना गृहस्थ जीवन स्वीकारून प्रचारकांसारखं काम करण्याची परवानगी दिली. 1941 मध्ये त्यांचा विवाह झाला आणि ते गृहस्थ प्रचारक बनले. 1948 मध्ये गांधी हत्येच्या वेळी त्यांना बंदी करण्यात आली. सुटका होताच त्यांनी पुन्हा सत्याग्रह केला. आणीबाणीच्या काळात ते पुन्हा तुरुंगात गेले. तुरुंगात त्यांनी अनेक स्वयंसेवकांना संस्कृत आणि इंग्रजी शिकवलं. त्यांनी "हिंदूधर्म मानवधर्म" नावाचा ग्रंथ लिहिला. भारतीय किसान संघाच्या स्थापनेनंतर ते दत्तोपंत ठेंगडी यांच्यासोबत मार्गदर्शक राहिले. 1 जानेवारी 1991 रोजी त्यांचं निधन झालं.

पांडुरंगपंत क्षीरसागर हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या नागपुरातील कार्यालयाचे व्यवस्थापक होते. त्यांचा जन्म वर्धा जिल्ह्यातील हिंगणी गावी झाला. बालपणापासूनच ते संघाच्या शाखेत जाऊ लागले. पुढील शिक्षणासाठी नागपूरला येऊन ते इतवारी शाखेचे स्वयंसेवक झाले. श्री. बाळासाहेब देवरस यांच्या प्रेरणेने त्यांनी आजीवन संघ कार्य करण्याचा निश्चय केला. सुरुवातीला त्यांना बंगालमध्ये पाठवण्यात आलं, जिथे त्यांनी 5 वर्ष काम केलं. याच दरम्यान त्यांना प्लुरसीचा आजार झाला. 1946 मध्ये त्यांना महाराष्ट्रातील वाई येथे उपचारासाठी आणलं गेलं. 1950 मध्ये त्यांच्याकडे नागपूर कार्यालय प्रमुख म्हणून काम दिलं गेलं. त्यांनी केंद्रीय बैठकींची आणि अन्य व्यवस्थांची जबाबदारी उत्कृष्टपणे पार पाडली. 1955 मध्ये त्यांच्याकडे संघाचे अखिल भारतीय व्यवस्थाप्रमुख अशी जबाबदारी देण्यात आली. आणीबाणीच्या काळात पोलिसांनी संघ कार्यालयातील सर्व साहित्य ताब्यात घेतलं. हिशोबाच्या वह्या तपासण्यात आल्या, परंतु त्या इतक्या व्यवस्थित होत्या की सरकारला कोणताही आक्षेप घेता आला नाही. आणीबाणी उठल्यानंतर सरकारी अधिकाऱ्यांनी संघाच्या हिशोबाचे कौतुक केले. आणीबाणीमध्ये त्यांना ठाण्याच्या तुरुंगात ठेवण्यात आलं. 23 मार्च 1976 रोजी ठाण्याच्या कारागृहातच त्यांचा देहान्त झाला.

केशवराव गोरे यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे प्रचारक बनण्यापूर्वीच आपल्या वडिलांसाठी घर बनवले आणि बहिणीचा विवाहसुद्धा लावून दिला. 1 सप्टेंबर 1915 रोजी गोंदियामध्ये जन्मलेले केशवराव मूळचे सातारा जिल्ह्यातील वाईचे निवासी होते. त्यांच्या वडिलांचे नाव श्री नरहरी वामन गोरे आणि आई श्रीमती यशोदा गोरे होते. रेल्वेमध्ये नोकरी असल्याने नरहरी यांची सतत बदली होत असे. त्यामुळे केशवरावांचे प्राथमिक शिक्षण गोंदियामध्ये तर उच्च शिक्षण मिदनापूर, बंगाल इथे झाले. अत्यंत बुद्धिमान विद्यार्थी असल्याने त्यांनी मराठी बरोबरच हिंदी, इंग्रजी, बांग्ला, उडिया आणि संस्कृत या भाषा सुद्धा शिकून घेतल्या. लहानपणी त्यांचा स्वभाव अतिशय रागीट होता, परंतु संघाच्या कार्यात आल्यानंतर त्यांनी स्वभावात खूप परिवर्तन केले. 1938 मध्ये त्यांच्या वडलांची बदली मध्य प्रदेशातील बिलासपूर इथे झाली. केशवरावांनी तिथे एक किराणा मालाचे दुकान सुरू केले आणि त्याच्या जोडीने होलसेलचे काम सुद्धा करू लागले. त्यांनी आपल्या छोट्या बहिणीसाठी स्थळाचा शोध घेऊन धूमधडाक्यात लग्नही लावून दिले. 1940 मध्ये श्रीगुरुजी प्रवासात असताना त्यांच्या घरी आले. त्यांनी नरहरी यांना सांगितलं की आपल्या चार मुलांपैकी एका मुलाला प्रचारक बनू द्या. त्यांचे मोठे बंधू यशवंत गोरे यांनी केशवरावांना प्रचारक होण्यासाठी प्रेरित केले. 1942 मध्ये केशवराव प्रचारक बनले. त्यांनी मुख्यतः मध्य भारत, महाकौशल आणि छत्तीसगडमध्ये विविध जबाबदाऱ्यांवर काम केले. 28 ऑक्टोबर 2001 रोजी त्यांचं देहावसान झालं.

मधुकर भागवत हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे विद्यमान सरसंघचालक श्री मोहनजी भागवत यांचे वडील होते आणि एक आदर्श गृहस्थी कार्यकर्ता होते. गुजरातमध्ये संघकार्यात बीजारोपण करण्याचे श्रेय त्यांनाच जातं. लग्नाच्या आधी आणि नंतर सुद्धा प्रचारक म्हणून त्यांनी तिथे काम केलं. ते गुजरातचे पहिले प्रांत प्रचारक होते. मधुकर राव यांचा जन्म नागपूरजवळ चंद्रपूर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव श्री नारायणराव भागवत होते, जे सुप्रसिद्ध वकील आणि जिल्हा संघचालक होते. मधुकर राव 1929 मध्ये चंद्रपूर येथेच संघाचे स्वयंसेवक बनले. संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांच्याशी त्यांचा जवळून संपर्क आला. मॅट्रिक परीक्षा उत्तीर्ण होत असतानाच त्यांचं संघाचे तृतीय वर्षसुद्धा पूर्ण झालं. पुण्यातून बी.एस्सी. उत्तीर्ण होऊन 1941 मध्ये त्यांनी श्री. एकनाथजी रानडे यांच्या बरोबर मध्य प्रदेशातील कटनी येथे प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. त्यानंतर त्यांना गुजरातमध्ये संघकार्य सुरू करण्यासाठी पाठवलं गेलं. त्यांनी सूरत, बडोदा आणि कर्णावती येथे संघाची शाखा सुरू केली. 1943-44 पासून संपूर्ण उत्तर भारत आणि सिंध प्रांत यांचे प्रशिक्षण वर्ग गुजरातमध्ये होऊ लागले. आपल्या मातोश्रीच्या निधनामुळे मधुकररावांना लग्न करावं लागलं. काही काळानंतर वडिलांचं सुद्धा निधन झालं, परंतु ते विचलित झाले नाहीत. 1948 मध्ये संघावर बंदी येईपर्यंत त्यांच्या संघटन कौशल्यामुळे गुजरातच्या 115 शहरांमध्ये शाखा सुरू झाल्या होत्या. बंदीच्या काळात ते तुरुंगात राहिले. प्रचारक जीवनातून निवृत्त झाल्यानंतर त्यांनी नागपूरमधून कायद्याची पदवी प्राप्त केली. 1975 च्या आणिबाणी काळामध्ये पती-पत्नी दोघेही तुरुंगात गेले. श्री मधुकर भागवत यांचं वयाच्या 85 व्या वर्षी 10 ऑगस्ट 2001 रोजी निधन झालं.

बच्छराज व्यास यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि भारतीय जनसंघाच्या कामामध्ये आपलं संपूर्ण जीवन समर्पित केलं. त्यांचा जन्म 24 सप्टेंबर 1916 रोजी नागपूरमध्ये झाला. त्यांच्या वडिलांचे मूळ गाव राजस्थानमधील डिडवाना होते. बच्छराजजी अत्यंत हुशार विद्यार्थी होते आणि बी.ए. ऑनर्स आणि एल.एल.बी. करून त्यांनी वकिली सुरू केली. महाविद्यालयात शिकत असताना ते बाळासाहेब देवरस यांच्या संपर्कात आले आणि संघाच्या शाखेत जाऊ लागले. बाळासाहेबांच्या माध्यमातून त्यांची भेट डॉ. हेडगेवार यांच्याशी झाली. बच्छराजजींच्या घरी स्पृश्य-अस्पृश्यतेचा विचार होता, परंतु संघाच्या शिबिरात सहभागी झाल्यानंतर त्यांनी समरसतेचा विचार स्वीकारला. हळूहळू बच्छराजजींचा वकिलीमध्ये चांगला जम बसला आणि संघाच्या शाखेमध्येसुद्धा त्यांचं पूर्ण लक्ष राहत असे. त्यांच्या प्रयत्नातून अनेक युवक संघाचे स्वयंसेवक बनले. श्रीगुरुजींचा त्यांच्यावर प्रगाढ विश्वास होता आणि विविध संघटनांना निधीची आवश्यकता निर्माण झाल्यावर हे काम त्यांच्यावर सोपवण्यात येत असे. बच्छराजजी तृतीय वर्ष शिक्षित होते. त्यांनी राजस्थानमध्ये संघकार्याचा पक्का पाया घातला. 1948 च्या बंद काळात त्यांनी नागपूर केंद्र सांभाळत देशभरच्या सत्याग्रहालासुद्धा गती दिली. 1965 मध्ये ते भारतीय जनसंघाचे राष्ट्रीय अध्यक्ष झाले. पदवीधर मतदारसंघातून निवडून येऊन ते 14 वर्षे महाराष्ट्र विधान परिषदेचे सदस्यसुद्धा राहिले. श्री. बच्छराजजी व्यास यांचं 15 मार्च 1972 रोजी निधन झालं. समाजजीवनात अखंड सक्रिय राहिलेले बच्छराजजी आदर्श जनसेवक म्हणून ओळखले जातात.

दीनदयाल उपाध्याय हे एक अलौकिक व्यक्तिमत्त्व होतं. 25 सप्टेंबर 1916 रोजी त्यांचा जन्म जयपूरपासून अजमेरकडे जाणाऱ्या रस्त्यावरील धनकिया गावात झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव श्री भगवती प्रसाद होते. दीनदयालजी तीन वर्षांचे असताना त्यांचे वडील आणि आठ वर्षांचे असताना त्यांच्या आईचे निधन झाले. त्यामुळे त्यांचे पालन पोषण त्यांच्या मामांनी केलं. अत्यंत बुद्धिमान असल्यामुळे ते नेहमीच प्रथम श्रेणीमध्ये उत्तीर्ण होत गेले. 1939 मध्ये त्यांनी सनातन धर्म कॉलेज कानपूर इथून बी.ए. ची परीक्षा उत्तीर्ण केली. तिथे त्यांचा संपर्क राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे प्रांत प्रचारक श्री. भाऊराव देवरस यांच्याशी आला. यानंतर ते संघ कार्यामध्ये अधिकच आकर्षित झाले. एम.ए. करण्यासाठी ते आग्र्याला गेले, परंतु घरच्या अडचणींमुळे ते एम.ए. पूर्ण करू शकले नाहीत. पुढे प्रयाग इथून त्यांनी बी.टी. परीक्षा उत्तीर्ण केली. 1942 मध्ये त्यांनी गोला गोकर्णनाथ, जिल्हा लखीमपूर, उत्तर प्रदेश येथून प्रचारक जीवन सुरू केलं. 1950 मध्ये डॉक्टर श्यामाप्रसाद मुखर्जी यांनी पंडित नेहरूंच्या धोरणाचा निषेध करत केंद्रीय मंत्रीमंडळातून राजीनामा दिला. श्रीगुरुजींच्या मदतीने दीनदयालजींनी भारतीय जनसंघाची स्थापना केली. 1967 मध्ये त्यांची भारतीय जनसंघाच्या अध्यक्षपदी निवड झाली. 11 फेब्रुवारी 1968 रोजी दीनदयालजींची हत्या झाली. एकात्ममानववादाचे जनक म्हणून दीनदयालजींची ओळख सदैव कायम राहील.

नानाजी देशमुख हे एक ऋषितुल्य व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांनी ग्रामविकासाच्या क्षेत्रात मानदंड प्रस्थापित केला. त्यांचा जन्म महाराष्ट्रातील परभणी जिल्ह्यातील कडोली गावी झाला. विद्यार्थी दशेत घरच्या गरीबीमुळे त्यांनी भाजी विक्री करून पुस्तकांसाठी पैसे जुळवले. त्यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांच्याकडून संघाची प्रतिज्ञा घेतली आणि प्रचारक बनण्याचा निश्चय करून घरदार सोडलं. गोरखपूरमध्ये त्यांनी पहिलं सरस्वती शिशु मंदिर सुरू केलं, जे आज विद्या भारती संस्थेच्या अंतर्गत 50 हजारहून अधिक शाळांमध्ये परिवर्तित झालं आहे. लखनऊमध्ये राष्ट्रधर्म प्रकाशन संस्थेची स्थापना करून त्यांनी राष्ट्रधर्म मासिक, पाञ्चजन्य साप्ताहिक आणि दैनिक स्वदेश नावाचं वर्तमानपत्र सुरू केलं. गांधीजींच्या हत्येनंतर संघावर बंदी आल्यामुळे प्रकाशन संस्था संकटात सापडली, परंतु नानाजींनी टोपण नावांनी अनेक प्रकारची प्रकाशनं काढली. जनसंघाच्या स्थापनेनंतर त्यांनी उत्तर प्रदेशातील काम हाती घेतलं आणि प्रत्येक जिल्ह्यापर्यंत जनसंघाचं काम पोहोचवलं. त्यांनी उत्तर प्रदेशातील सत्तारूढ कॉंग्रेसची घमेंड उतरवली आणि विविध विचारधारेच्या नेत्यांना एकत्र आणलं. विनोबा भावे यांच्या भूदान चळवळीत आणि इंदिरा गांधींच्या आणीबाणीविरुद्ध झालेल्या आंदोलनामध्ये त्यांनी सहभाग घेतला. जयप्रकाशजी यांच्यावर लाठीमार झाल्यावर नानाजींनी ती लाठी आपल्या हातावर झेलली, ज्यामुळे त्यांच्या हाताची हाडं मोडली, परंतु जयप्रकाशजी मात्र बालंबाल वाचले. त्यांनी चित्रकूट येथे देशातलं पहिलं ग्रामोदय विद्यापीठ स्थापन केलं आणि आसपासच्या 500 गावांचा लोकसहभागातून सर्वांगीण विकास सुरू केला. त्यांनी राज्यसभेचं सदस्यत्व स्वीकारलं आणि मिळणारा खासदार निधी सेवा प्रकल्पांसाठी वापरला. नानाजींच्या समाजसेवेचा यथोचित गौरव भारत सरकारनेही केला आणि त्यांना मरणोत्तर भारतरत्न हा सर्वोच्च नागरी सन्मान बहाल करण्यात आला. त्यांच्या जीवनकार्यामुळे ते सदैव पथदर्शी ठरतील.

शिवरामपंत जोगळेकर हे तमिळनाडूमध्ये हिंदुत्व जागरणाचं आणि संघ कार्याचा प्रसार करण्याचं काम यशस्वीपणे करणारे संघ प्रचारक होते. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील बागलकोट येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचं आकस्मिक निधन झालं तेव्हा ते केवळ एक वर्षाचे होते. त्यांच्या आई सरस्वतीताई यांनी सांगली येथे मोठ्या कष्टाने त्यांचं पालन पोषण केलं. शालेय जीवनात ते आपल्या शिक्षकांच्या राष्ट्रीय विचारांनी प्रभावित झाले आणि वीर सावरकर यांच्या जीवनावर भाषण दिलं. युवा अवस्थेत मसुरकर महाराज यांच्या प्रेरणेने त्यांनी देशसेवेचं व्रत घेतलं. सांगलीत शिकत असताना त्यांनी डॉ. हेडगेवार यांचं दर्शन घेतलं आणि संघ कार्यात सहभागी झाले. पुण्यात बी.एस्सी. पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी हवेमधील धूलिकण यांची गती या विषयावर शोधप्रबंध लिहिला. डॉ. हेडगेवार यांच्या निधनानंतर त्यांनी नोकरी सोडून प्रचारक बनण्याचा निर्णय घेतला. एम.एस्सी. सुवर्ण पदक विजेते ठरून त्यांनी संघाचे प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. श्री गुरुजींनी त्यांना मद्रासला पाठवलं, जिथे त्यांनी अखेरच्या श्वासापर्यंत काम केलं. तमिळनाडूमध्ये संघाचं काम करणं खूप कठीण होतं, परंतु त्यांनी मजूर कामगार वर्गात संपर्क करून शाखा सुरू केली. आर्थिक चणचण असूनही त्यांनी शहरातील वस्त्या आणि गावांमध्ये पायी फिरून सेवाकार्य केलं. पिण्याचे पाणी, आरोग्य, शिक्षण अशा मूलभूत गरजांची पूर्तता करण्यासाठी त्यांनी अनेक सेवाकार्य सुरू केली. त्यांनी वर्तमानपत्र वाचून दाखवून आणि पत्र लिहिण्यासाठी प्रेरित करून लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण केली. त्यांनी व्हिजन नावाची संस्था स्थापन केली, ज्यामुळे हजारो सुशिक्षित लोक संघाशी जोडले गेले. त्यांच्या कठोर साधनेमुळे तमिळनाडूमधील संघकार्याचा भक्कम पाया तयार झाला. आपल्या आयुष्यातील सहा दशके त्यांनी संघकार्याच्या विविध जबाबदाऱ्या पार पाडल्या. अखेर 29 जून 1999 रोजी त्यांचा देहान्त झाला. त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांचं पार्थिव वैद्यकीय संशोधनासाठी दान करण्यात आलं. अशा प्रकारे त्यांनी आपलं सुवर्ण पदक दान करून प्रचारक जीवन सुरू केलं आणि देहदानानं सफल सांगता केली.

भैय्याजी सहस्त्रबुद्धे हे अनेक गुणांनी संपन्न असलेलं व्यक्तिमत्त्व होतं. त्यांचा जन्म मध्य प्रदेशातील खांडवा येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचं वकिलीचं काम होतं, परंतु भैय्याजींच्या मातोश्रींचं निधन झालं तेव्हा ते नऊ वर्षांचे होते. भैय्याजींनी मॅट्रिकपर्यंतचं शिक्षण इंदूरमध्ये पूर्ण केलं आणि पुढे नागपूरला आपल्या आत्येबहीणकडे आले. तिथेच ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे स्वयंसेवक झाले. त्यांनी मराठीमध्ये एम.ए. आणि नंतर वकिलीची परीक्षा उत्तीर्ण केली. काही काळ त्यांनी नागपूरच्या जोशी विद्यालयात शिक्षकाची नोकरी केली. याच काळात त्यांचं डॉ. हेडगेवार यांच्या घरी जाणं येणं सुरू झालं. बाबासाहेब आपटे यांच्या प्रेरणेने भैय्याजी संघाचे प्रचारक बनले. सुरुवातीला ते उत्तर प्रदेशातील विविध क्षेत्रांमध्ये विभाग प्रचारक म्हणून कार्यरत राहिले. नंतर ते मध्य प्रदेशातील ग्वाल्हेर या विभागाचे विभाग प्रचारक झाले. संघावर बंदी आली तेव्हा त्यांनी लखनऊमध्ये भूमिगत राहून काम केलं. कॉंग्रेसच्या गुंडांनी त्यांचं घर जाळून टाकण्याचा प्रयत्न केला, परंतु काही भल्या माणसांच्या सहकार्याने त्यांची सुटका झाली. बंदी उठल्यानंतर ते मध्य भारताचे प्रांत प्रचारक झाले. घरची परिस्थिती बिघडल्याने त्यांनी गृहस्थाश्रम स्वीकारून इंदूरमध्ये वकिली सुरू केली. नंतर ते खामगावच्या एका शाळेमध्ये अध्यापन करू लागले. आणीबाणीच्या काळात त्यांना नागपूर कारागृहात बंदी करण्यात आलं. बंदी उठल्यानंतर त्यांनी नोकरीचा राजीनामा दिला आणि पूर्णवेळ लेखन व अध्ययन करण्यात स्वतःला गुंतवून घेतलं. भैय्याजींच्या भाषणाने श्रोते मंत्रमुग्ध होत असत. ते एक सिद्धहस्त लेखक सुद्धा होते. त्यांनी सुमारे 125 पुस्तकं मराठी भाषेमध्ये लिहिली. त्यातील जीवनमूल्ये ही पुस्तकं अफाट लोकप्रिय झाली. लखनऊच्या लोकहित प्रकाशनाने त्यांची पंचवीसहून अधिक पुस्तकं हिंदीमध्ये भाषांतरित आणि प्रकाशित केली. त्यांनी सरस्वती नदीचा शोध या विषयावर सुद्धा एक पुस्तक लिहिलं. 90 वर्षांच्या सुदीर्घ, समाधानी व सफल जीवन जगलेल्या भैय्याजींचा 14 मे 2007 रोजी यवतमाळ येथे देहान्त झाला.

लक्ष्मणराव इनामदार, ज्यांना वकीलसाहेब म्हणून ओळखलं जातं, यांनी गुजरातमधील संघ कार्यावर अमीट ठसा उमटवला आहे. त्यांच्या पूर्वजांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळात स्वराज्याची सेवा केली होती, त्यामुळे त्यांना इनामदार ही उपाधी मिळाली. वकीलसाहेब एका विशाल एकत्र कुटुंबाचे सदस्य होते, ज्यात सात भाऊ, दोन बहिणी, चार आत्या आणि त्यांची मुलं होती. आर्थिक विवंचना असूनही त्यांच्या वडिलांनी सर्व संसाराचा गाडा निभावला, त्यामुळे वकीलसाहेबांच्या मनात सर्वांना बरोबर घेऊन चालण्याचे संस्कार रुजले. त्यांनी शिक्षण घेत असताना हैद्राबादच्या निजाम राजवटीत अत्याचाराविरुद्ध जन आंदोलनात भाग घेतला. 1943 मध्ये त्यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. गुजरातमधील नवसारी येथे त्यांना पाठवण्यात आलं, त्यांनी अखेरच्या श्वासापर्यंत तिथेच काम केलं. त्यांनी गुजरातमध्ये शाखांची संख्या 150 पर्यंत पोहचवली. आपलं आरोग्य उत्तम राहण्यासाठी ते आसन, प्राणायाम, व्यायाम, ध्यान आणि साप्ताहिक उपवास करत असत. सर्वांशी स्नेहपूर्ण आत्मीय संबंध ठेवण्यात त्यांची मोठी विशेषता होती. पूर्व प्रचारक तसेच जे कार्यकर्ते काही कारणाने कामापासून दूर गेले आहेत अशा व्यक्तींना ते आवर्जून भेटत असत. संघ कार्यामुळे कार्यकर्त्यांच्या उदरनिर्वाह किंवा कुटुंबात काही अडचण येऊ नये याची ते काळजी घेत असत. 1973 मध्ये पश्चिम क्षेत्र प्रचारक म्हणून त्यांचा विदर्भासहित संपूर्ण महाराष्ट्र प्रांतात प्रवास सुरू झाला. त्यानंतर त्यांच्याकडे अखिल भारतीय व्यवस्थाप्रमुख अशी जबाबदारी आली. 1982 मध्ये त्यांना कर्करोगाची बाधा झाली, परंतु त्यांनी उपचारासाठी मिळालेली रक्कम गरीबांसाठी चाललेल्या वैद्यकीय उपचार केंद्राला दिली. एका स्वयंसेवकाने संघकार्यसाठी पंखा भेट देण्याची इच्छा व्यक्त केली तेव्हा त्यांनी ते पैसे गुरुदक्षिणेमध्येच समर्पण करा असं सांगितलं. वकीलसाहेब वेशभूषा, भाषाशैली, बोली या सर्व बाबतीत सौराष्ट्रातील एक सामान्य गुजराती व्यक्ती वाटत असत. त्यांनी सोमनाथ मंदिराचा जीर्णोद्धार, गोहत्याबंदी सत्याग्रह, विवेकानंद जन्मशताब्दी अशा देशव्यापी अभियानामध्ये लक्षणीय कार्य केलं. अशा प्रकारे गुजरातच्या संघ कार्याचे शिल्पकार ठरले. 15 जुलै 1985 रोजी पुण्यात त्यांचं निधन झालं. गुजरातमधील संघकार्य तसेच संघ प्रेरित अन्य सर्व कामात आजही वकीलसाहेबांच्या व्यक्तित्वाचा सुगंध दरवळत असल्याचं लक्षात येतं.

भाऊराव देवरस हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्यात महत्त्वपूर्ण योगदान देणारे एक प्रमुख व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांचा जन्म नागपूरमधील एका साधारण कुटुंबात झाला. त्यांच्या मोठ्या भावासह, बाळासाहेब देवरस (तिसरे सरसंघचालक), त्यांनी लहानपणापासूनच संघाच्या विचारांशी एकरूप होण्यास सुरुवात केली. भाऊरावांनी लखनऊ विद्यापीठात एम.कॉम. आणि एल.एल.बी. च्या पदव्या सुवर्ण पदकासह मिळवल्या. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी उत्तर प्रदेशात संघाचं काम उभं करण्याचा निर्धार केला. आर्थिक अडचणी असूनही त्यांनी मुलांचे शिकवणीवर्ग घेत आणि एक वेळ भोजन करत संघाच्या शाखांचा विस्तार केला. त्यांनी काशी हिंदू विश्वविद्यालयात विद्यार्थ्यांच्या वसतीगृहांमध्ये जाऊन संघाच्या विचारांचा प्रसार केला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे उत्तर प्रदेशातील अनेक जिल्ह्यांमध्ये संघाच्या शाखा सुरू झाल्या. दीनदयाळ उपाध्याय, अटलबिहारी वाजपेयी, रज्जूभैया (चौथे सरसंघचालक) असे कर्तृत्ववान विद्यार्थी त्यांच्या संपर्कात आले. त्यांनी लखनऊला राष्ट्रधर्म प्रकाशनची स्थापना केली, ज्याच्या माध्यमातून राष्ट्रधर्म मासिक, पाञ्चजन्य साप्ताहिक आणि दैनिक तरुण भारत यांचे प्रकाशन सुरू झालं. त्यांनी गोरखपूरमध्ये नानाजी देशमुख यांच्या सहकार्याने सरस्वती शिशु मंदिर सुरू केलं, ज्यामुळे विद्या भारती संस्थेच्या माध्यमातून देशभर 50,000 शाळा उभ्या राहिल्या. भाऊरावांनी बिहार, बंगाल आणि पूर्वांचलचे क्षेत्र प्रचारक म्हणून काम केलं. सहसरकार्यवाह म्हणून त्यांनी संपूर्ण देशभर प्रवास केला. दिल्लीमध्ये राहून त्यांनी विद्याभारती आणि भारतीय जनता पार्टी अशा कामांकडे विशेष लक्ष दिलं. माणसांची पारख करण्याची अद्भुत क्षमता असल्यामुळे त्यांनी अनेक दिग्गज कार्यकर्ते घडवले. त्यांच्या कार्यामुळे संघाचं काम देशभर पसरलं. हळूहळू त्यांचं शरीर थकलं तरीसुद्धा त्यांची मानसिक आणि बौद्धिक जागरूकता तल्लख राहिली. 13 मे 1992 रोजी दिल्लीमध्ये त्यांचं निधन झालं. संघासाठीची त्यांची अविश्रांत साधना स्वयंसेवकांच्या सदैव स्मरणात राहील.

लक्ष्मणराव भिडे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कामाला विश्वव्यापी रूप देणारे आणि या कार्यात महत्त्वाची भूमिका बजावणारे प्रचारक होते. अकोला येथे जन्मलेल्या लक्ष्मणरावांमध्ये विद्यार्थी जीवनापासूनच सेवाभाव काठोकाठ भरलेला होता. चंद्रपूरमध्ये महापूर आल्यावर त्यांनी जीव धोक्यात घालून अनेक कुटुंबांचे प्राण वाचवले. त्यांच्या आईला विंचू चावल्यावर त्यांनी ताबडतोब जानवं पायाला बांधून तिचे प्राण वाचवले. बाबासाहेब आपटे यांच्या प्रभावाखाली ते 1941 मध्ये प्रचारक झाले. त्यांनी उत्तर प्रदेशातील विविध ठिकाणी संघ कार्याचा विस्तार केला. 1959 मध्ये त्यांना केनियाला पाठवण्यात आलं आणि 1973 मध्ये संपूर्ण विश्व विभागाचं काम देण्यात आलं. त्यांनी 20 वर्षे जगभरातील हिंदू समाजाशी संपर्क साधला. आज जगभरातील सुमारे 40 देशांमध्ये संघाचं काम चालू आहे, ज्याचा पाया भिडे यांच्या कठोर परिश्रम आणि साधनेचं फळ आहे. त्यांनी विदेशातील हिंदू समाजाच्या आणि भारताच्या हितासाठी अनेक संस्था निर्माण केल्या. मॉरिशसमध्ये हिंदू समाजात फाटाफूट झाल्यावर त्यांनी समझोता घडवून विजय मिळवला. अनेक भाषांचे जाणकार असलेले भिडे साध्या राहणीचे आणि मृदुभाषी स्वभावाचे होते. त्यांच्या व्यक्तिगत गरजा कमी असल्याने खर्चही कमी असे. विदेशातील प्रवासात कार्यकर्ते त्यांच्या खिशात डॉलर ठेवत असत, परंतु ते पैसे तसेच राहिलेले असत. थंड प्रदेशात कोट-पॅन्ट आणि भारतात धोतर-झब्बा असा त्यांचा वेश असे. 1992 मध्ये ते दीनदयाळ शोध संस्थानचे अध्यक्ष झाले. दिल्लीतील वातानुकूलन यंत्राला त्यांनी कधीही स्पर्श केला नाही. सतत प्रवास केल्याने त्यांची तब्येत बिघडली आणि गळ्याशी संबंधित आजारामुळे वाणी बंद झाली. तरीही ते प्रसन्नतेने सर्वांना भेटत आणि पाटीवर मनोगत लिहून संवाद साधत. डिसेंबर 2000 मध्ये त्यांनी सर्वांचा पत्राद्वारे निरोप घेतला. 7 जानेवारी 2001 रोजी त्यांनी जगाचा निरोप घेतला. लक्ष्मणराव भिडे यांनी साधी राहणी, अत्यल्प वैयक्तिक गरजा आणि उच्च विचार यांचा त्रिवेणी संगम जपला.

मधुसूदन देव हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या परंपरेतील एक तपस्वी व्यक्तिमत्व होते. त्यांच्या जीवनात साधेपणा, परिश्रमशीलता आणि सर्वांबद्दल आपुलकी होती. देवजींचा जन्म नागपुरमधील धंतोली भागात झाला. त्यांच्या वडिलांची डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी घनिष्ठ मैत्री होती. त्यामुळे देवजींना लहानपणापासूनच संघाचा विचार आणि कार्यप्रणाली यांचे बाळकडू मिळाले. धंतोली शाखेचे मुख्य शिक्षक म्हणून त्यांनी आदर्श शाखा निर्माण केली. त्यांनी बाल विभागाचे काम पाहत असताना अनेक तरुणांना प्रेरित केले. विज्ञानाचे शिक्षक म्हणून काम करत असताना त्यांनी प्रचारक बनण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी चांगल्या पगाराची नोकरी सोडून बिहारमध्ये प्रचारक म्हणून काम सुरू केले. संघ बंदी काळातही त्यांनी बिहार सोडले नाही. शारीरिक कार्यक्रमांची त्यांना विशेष आवड होती. घोष आणि संगीत यांचीही त्यांना गोडी होती. त्यांनी बिहारमध्ये उत्तम घोषपथक उभे केले. त्यांनी मुझफ्फरपूर, दरभंगा, पाटना इत्यादी ठिकाणी संघकार्याचा प्रभावी विस्तार केला. बिहारचे प्रांत प्रचारक म्हणून त्यांनी जबाबदारी स्वीकारली. आणीबाणीनंतर ते उत्तर प्रदेश आणि बिहारचे सह क्षेत्र प्रचारक झाले. त्यांनी बिहारच्या सामाजिक क्षेत्रातील प्रमुख व्यक्तींशी संपर्क ठेवला. जयप्रकाश नारायण यांच्याशी त्यांचा चांगला संपर्क होता. जयप्रकाशजी संघाचे समर्थक बनले. देवजींचा पाटण्यात देहान्त झाला. त्यांच्या निधनाने संघाच्या कार्यकर्त्यांच्या मालिकेतील आणखी एक मूर्ती निखळली.

अनंतराव गोखले हे अनुशासनामध्ये स्वतःसाठी अत्यंत कठोर, परंतु लोकांसाठी मृदुमुलायम व्यक्तिमत्व होते. त्यांचा जन्म खांडवा येथे एका संपन्न कुटुंबात झाला. त्यांच्या वडिलांची डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी घनिष्ठ मैत्री होती. नागपूरमध्ये शिक्षण घेत असताना त्यांनी संघाची प्रतिज्ञा घेतली. डॉक्टर हेडगेवार यांच्या निधनानंतर त्यांनी प्रचारक बनण्याचा निर्णय घेतला. कानपूर येथे प्रचारक म्हणून काम करत असताना त्यांनी अनेक शाखा सुरू केल्या. प्रवास आणि भोजनाचा खर्च संघचालक देत असत, बाकी गोष्टीसाठी ते घरून पैसे मागत असत. संघावर बंदी आली असताना त्यांनी अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेच्या माध्यमातून साक्षरता प्रसाराचे काम केले. त्यांनी 150 स्वयंसेवकांना गावोगावी पाठवले. बंदी उठल्यानंतर त्यांनी खेळाची मैदान आणि भजनी मंडळ शाखेमध्ये परिवर्तीत केली. त्यांनी मोठ्या चातुर्याने संघ बंदी काळातसुद्धा शेकडो शाखांची वाढ केली. दिल्लीत राहून त्यांनी पंजाब प्रांताचे प्रांत प्रचारक म्हणून काम केले. आणीबाणीच्या काळात त्यांचं केंद्र नागपूर झालं. आणीबाणी उठल्यानंतर ते मध्य भारताचे प्रांत प्रचारक राहिले. पुढे उत्तर प्रदेशात सहप्रांतप्रचारक म्हणून काम केले. वाचनाची आणि शिकवण्याची त्यांना खूप आवड होती. प्रवास कठीण झाल्यावर त्यांनी लखनौच्या लोकहित प्रकाशन संस्थेचं काम स्वीकारलं. त्यांनी 150 नवीन पुस्तके प्रकाशित केली. वृद्धावस्थेतही ते शाखेमध्ये नियमित उपस्थित राहत असत. त्यांनी आपल्या वडिलोपार्जित मिळकतीचा वाटा संघ कार्यासाठी दान केला. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांची स्मृती संघाच्या कार्यात जिवंत आहे. अनंतराव गोखले हे शब्दशः त्यागमूर्ती होते.

आबाजी थत्ते हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक निष्ठावान कार्यकर्ते होते. त्यांच्या जीवनात अनुशासन आणि कठोर परिश्रम यांचा समावेश होता. वडील बंधू आप्पाजी आणि वहिनी यांनी त्यांचे पालन पोषण पुत्रवत केले. मुंबईत वैद्यकशास्त्राची एमबीबीएस परीक्षा उत्तीर्ण करून ते संघाचे प्रचारक झाले. बाळासाहेब देवरस यांनी त्यांना नागपूरला बोलवून घेतले. गुरुजींच्या प्रवासात सोबत राहण्यासाठी त्यांची योजना करण्यात आली. बंगालमधील शिवपूर येथे त्यांनी संघकार्याचा अनुभव घेतला. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे शिवपूर येथून स्थानिक प्रचारक निघण्याची परंपरा सुरू झाली. संघावरील पहिली बंदी उठल्यानंतर त्यांची सरसंघचालकांचे विशेष सचिव म्हणून नियुक्ती झाली. त्यांनी श्री गुरुजी आणि बाळासाहेब देवरस यांच्या बरोबर देशभर प्रवास केला. त्यांच्या व्यक्तिगत स्वास्थ्यापासून ते कार्यक्रमांच्या आयोजनापर्यंत सर्व गोष्टीची काळजी घेत असत. श्री गुरुजींच्या निधनानंतर बाळासाहेबांबरोबर प्रमुख कार्यकर्त्यांची भेट करून देत एका सेतूची भूमिका बजावली. त्यांनी कधीही महत्त्वाच्या प्रसंगांची वाच्यता केली नाही. अखिल भारतीय प्रचार प्रमुख म्हणून त्यांनी काम केले. ग्राहक पंचायत, सहकार भारती, राष्ट्र सेविका समिती आणि अन्य महिला संघटनांच्या समन्वयाचे काम केले. त्यांचा संपर्क खूपच दांडगा होता. ते नागपूरच्या स्थानिक कार्यकर्त्यांच्या घरी संपर्कासाठी जात असत. प्रवासात असतानाही कार्यकर्त्यांना पत्राद्वारे भेटत असत. संघविचाराने चाललेल्या संस्थांच्या कामाचा देशव्यापी विस्तार करण्यात त्यांचा मोठा वाटा होता. त्यांनी अनेक जुन्या ज्येष्ठ कार्यकर्त्यांना या संस्थांच्या कामात गुंतवले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांची स्मृती संघाच्या कार्यात जिवंत आहे.

बापुराव वऱ्हा़डपांडे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक निष्ठावान कार्यकर्ते होते. नागपूरमधील संघकार्याला दृढता आणि गतिशीलता देण्यात त्यांची महत्त्वपूर्ण भूमिका होती. त्यांनी संघ जीवनाला सर्वोच्च प्राथमिकता दिली. रसायनशास्त्रात एमएस्सी करून प्राध्यापक झाले तरीही संघ कार्यात सक्रिय राहिले. प्रारंभी सायकलवरून आणि नंतर मोटरसायकलवरून भरपूर प्रवास करत असत. पहिल्या बंदीच्या काळात भूमिगत राहून सत्याग्रहात संचालन केले. पोलिसांनी खूप प्रयत्न करूनसुद्धा ते सापडू शकले नाहीत. संघ बंदी उठल्यानंतर त्यांना नोकरीवरून काढण्यात आले. काही काळ कुटुंब आर्थिक संकटात सापडले, परंतु त्यांनी धैर्याने कायदेशीर लढा देऊन नोकरी पुन्हा मिळवली. संघ बंदी उठल्यानंतरही अनेक वादांना सामोरे गेले. नागपूरचे सहकार्यवाह आणि नंतर प्रांत संघचालक म्हणून काम केले. नागपूर आणि पुण्याच्या संघ शिक्षा वर्गाचे मुख्यशिक्षक म्हणूनही काम पाहिले. नागपूरच्या संघ कार्यालयाची देखरेख, स्मृती मंदिर निर्माण, विजयादशमी उत्सवाची व्यवस्था यामध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावली. मोहता सायन्स कॉलेजचे प्राचार्य म्हणून अनुशासनप्रियतेमुळे कॉलेजला प्रतिष्ठा मिळवून दिली. कुस्तीची आवड होती आणि आखाड्यात सराव करत असत. आणीबाणीच्या काळात नोकरी गमावल्यामुळे पगार बंद राहिला. परंतु पुन्हा कायदेशीर लढाई देऊन सर्व अधिकार प्राप्त केले. वाचन, शिकणे, अध्यापन आणि लेखन याची विशेष आवड होती. त्यांनी संघाचा इतिहास समाविष्ट असलेल्या चार पुस्तकांचे लेखन, संकलन आणि संपादन केले. दैनिक तरुण भारतमध्ये अनेक लेख प्रकाशित झाले. लोक त्यांना संघात चालता फिरता इतिहासपुरुष मानत असत. अखेरच्या काळात संघाच्या केंद्रीय कार्यकारी मंडळाचे सदस्य होते. 13 नोव्हेंबर 2000 रोजी हृदयविकाराच्या तीव्र झटक्याने त्यांचे निधन झाले.

हरिभाऊ वाकणकर हे भारतीय संस्कृतीचे एक महान पुरस्कर्ते होते. त्यांना इतिहास, पुरातत्त्वशास्त्र आणि चित्रकलेची विशेष आवड होती. उज्जैनच्या विक्रम विश्वविद्यालयात शिक्षण घेतल्यानंतर ते प्राध्यापक झाले. एकदा रेल्वेने प्रवास करत असताना त्यांनी भीमबेटका या ठिकाणाची माहिती मिळवली. तिथे जाऊन त्यांनी गुहांमध्ये चितारलेली प्राचीन चित्रं पाहिली. या चित्रांचा त्यांनी सखोल अभ्यास केला आणि जगासमोर मांडला. त्यांच्या या कार्यामुळे त्यांना आंतरराष्ट्रीय कीर्ती प्राप्त झाली. भारत सरकारने त्यांना पद्मश्री बहाल केला. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे स्वयंसेवक असल्याने ते सामाजिक क्षेत्रातही सक्रिय होते. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचे मध्य प्रदेश अध्यक्ष म्हणून त्यांनी काम पाहिले. विश्व हिंदू परिषदेच्या संमेलनांमध्ये त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. त्यांनी अनेक देशांचा प्रवास केला आणि भारतीय संस्कृतीवर व्याख्याने दिली. संस्कारभारतीच्या स्थापनेनंतर त्यांच्याकडे महामंत्रीपदाची जबाबदारी आली. लंडनच्या पुरातत्त्व संग्रहालयात त्यांनी सरस्वतीची प्रतिमा पाहिली. ती प्रतिमा पाहून ते भावविवश झाले. त्यांनी त्या प्रतिमेवर फुलं वाहून तिला वंदन केलं. संग्रहालयाचे प्रमुख त्यांच्या भावना पाहून प्रभावित झाले. त्यांनी हरिभाऊंना वास्को द गामाच्या दैनंदिनीची माहिती दिली. एकदा सिंगापुरला हिंदू संमेलनात भाग घेण्यासाठी गेले असताना त्यांचे निधन झाले. समुद्राचं चित्र काढता काढता त्यांना विकाराचा झटका आला. अशा प्रकारे, हरिभाऊ वाकणकर यांनी आपल्या जीवनाचा शेवट केला.

भास्करराव कळंबी हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्यविस्तारात केरळ प्रांताचे एक महत्त्वपूर्ण स्तंभ होते. केरळमध्ये हिंदू समाजाच्या होत असलेल्या छळाला तोंड देत त्यांनी संघकार्याचा विस्तार केला. भास्कररावांचा जन्म ब्रह्मदेशातील रंगून जवळ झाला आणि त्यांनी प्राथमिक शिक्षण तिथेच पूर्ण केलं. मुंबईत आल्यावर त्यांनी संघाच्या शिवाजी उद्यान शाखेत प्रवेश केला. डॉ. हेडगेवार यांच्या संपर्कात येऊन त्यांनी आपल्या जीवनाची दिशा निश्चित केली. वकिलीची परीक्षा उत्तीर्ण करून ते प्रचारक झाले आणि कोची येथे पाठवण्यात आले. केरळमध्ये त्यांनी हिंदू समाजाचा स्वाभिमान जागवण्यासाठी रात्र शाखा सुरू केल्या. मार्क्सवादाच्या प्रभावाखालील केरळमध्ये शाखांवर हल्ले होत असत, परंतु भास्कररावांनी त्याला धैर्याने तोंड दिलं. त्यांनी ग्रामीण भागातील दुर्बल गरीबवर्गाला प्राधान्य दिलं आणि संघर्षशील कार्यकर्त्यांची फळी निर्माण केली. हजारो घरांमध्ये त्यांना अण्णा म्हणून ओळखलं जात असे. शाखा तंत्र मजबूत झाल्यावर त्यांनी विविध संघटनांसाठी कार्यकर्त्यांची योजना केली. 1980 मध्ये त्यांना हृदयविकाराचा झटका आला, परंतु त्यांनी विश्रांतीनंतर पुन्हा काम सुरू केलं. वनवासी कल्याण आश्रमाचे अखिल भारतीय संघटन मंत्री म्हणून त्यांनी वनवासी समाजाचा स्वाभिमान जागवला. त्यांनी वनवासी समाजाच्या प्राचीन परंपरा आणि गौरवशाली इतिहास समाजासमोर आणला. त्यांच्या कार्यामुळे वनवासी समाजातून मोठ्या संख्येने प्रचारक तयार झाले. खेलकूद प्रकल्पांमुळे शेकडो युवक युवती कल्याण आश्रमाच्या कामाशी जोडले गेले. वाढत्या वयाबरोबर त्यांना कर्करोगाची बाधा झाली. त्यांनी सर्व जबाबदारीतून मुक्तता करून कोची येथे परतले. भास्कररावांनी 12 जानेवारी 2002 रोजी कोचीच्या संघ कार्यालयात अखेरचा श्वास घेतला. केरळमध्ये संघाची बीजं रुजवण्यात त्यांचं योगदान अमूल्य होतं. केरळचा संघ आणि भास्करराव हे दोन्ही शब्द सदैव जोडलेले राहतील.

मोरोपंत पिंगळे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे वरिष्ठ प्रचारक होते, ज्यांचं दर्शन होताच सर्वांची मनं आनंदाने भरून जात असत. ते एक श्रेष्ठ विचारवंत आणि कुशल योजनाकार होते. त्यांच्या भाषणात आणि संभाषणात भरपूर हास्य आणि विनोद असायचे. संघाच्या अधिकार्‍यांकडून दिलेलं काम ते नावीन्यपूर्ण कल्पनांच्या आधारे उत्तुंग शिखरापर्यंत नेऊन ठेवत. बालपणापासूनच ते अत्यंत हुशार आणि खोडकर स्वभावाचे होते. नागपुरात स्वयंसेवक झाल्यानंतर त्यांनी संघाचे प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. त्यांनी विविध पदांवर काम करताना संघाच्या कार्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिलं. छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या पुण्यतिथीच्या दिवशी रायगडावर होणारा भव्य कार्यक्रम, पुण्यात डॉक्टर हेडगेवार यांच्या समाधी स्थळाची निर्मिती, आणि बाबासाहेब आपटे स्मारक समितीच्या वतीने इतिहास संकलनाचं काम अशा अनेक गोष्टींमध्ये त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहून इंदिरा गांधींच्या एकाधिकारशाहीविरुद्ध जनआंदोलन चालना देण्यात त्यांची महत्त्वाची भूमिका होती. हिंदू जागरणाच्या अनेक योजनांचे मुख्य कल्पक आणि योजनाकार मोरोपंत होते. गंगामाता - भारतमाता यांच्या एकात्मता रथयात्रांचे आयोजन आणि संस्कृतीरक्षण निधीचे संकलन त्यांनी यशस्वीरीत्या केलं. श्री रामजन्मभूमी आंदोलनाच्या माध्यमातून हिंदू जागरणाच्या चळवळीला त्यांनी नवीन दिशा दिली. गो संरक्षणाच्या विषयातही त्यांनी महत्त्वपूर्ण प्रयोग केले. गाईच्या शेण आणि गोमूत्राचे व्यावहारिक मूल्य त्यांनी अधोरेखित केलं. त्यांच्या प्रेरणेने गाईच्या शेण व गोमूत्रापासून विविध वस्तूंचे उत्पादन सुरू झालं. भूतकाळ आणि भविष्यकाळ यांना जोडणारा पूल म्हणजे वर्तमानकाळ असतो असं त्यांचं मत होतं. त्यांनी अनेक प्रकारचे काम, प्रकल्प आणि संस्था उभ्या केल्या. त्यांच्या जीवनात निराशेला कधीच स्थान नव्हतं. ते नेहमीच हसतमुख राहिले आणि इतरांना हसवत मोठ्या कामांची जोडत राहिले. त्यांच्या कार्यामधून नवीन पिढीला एक वेगळी दिशा मिळाली. मोरोपंत पिंगळे यांचं योगदान संस्मरणीय ठरावं असंच आहे.

चंद्रकांत भारद्वाज हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या शाखांवर गायल्या जाणाऱ्या प्रेरक आणि हृदयस्पर्शी गीतांचे गीतकार होते. त्यांच्या गीतांनी अनेक स्वयंसेवकांच्या अंतर्मनाला स्पर्श केला आणि त्यांना सतत कामाची प्रेरणा दिली. संघाच्या शाखांवर खेळ, व्यायाम, योगासनं, चर्चा अशा निरनिराळ्या विषयांच्या माध्यमातून संस्कार देण्यात त्यांचं महत्त्वाचं योगदान होतं. त्यांच्या गीतांनी भाव जागृत केला आणि देशभक्तीची प्रेरणा दिली. चंद्रकांतजींचा जन्म उत्तर प्रदेशातील बागपत जिल्ह्यातील किरठल या गावी झाला. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना शिक्षणाची महत्त्वाची शिकवण दिली. दिल्लीमध्ये बीएस्सीचा अभ्यास करत असतानाच त्यांनी स्वातंत्र्य संग्रामात उडी घेतली. 1942 च्या भारत छोडो आंदोलनानंतर ते संघाच्या कामाकडे आकर्षित झाले. त्यांच्या चारही भावांनी संघाच्या शाखेत सहभाग घेतला. चंद्रकांतजींनी प्रचारक म्हणून काम केलं आणि नंतर शिक्षकाची नोकरी सुरू केली. शिक्षणाची विशेष आवड असल्यामुळे त्यांनी गणित, हिंदी या विषयात उच्च शिक्षण घेतलं. साहित्य आणि काव्य विषयाची त्यांना विशेष आवड होती. देशात कोणतीही घटना घडली की तात्काळ त्यांचं मन जागृत होऊन त्याला अनुरूप असं एखादं गीत तयार होत असे. त्यांच्या गीतांनी अनेक सार्वजनिक कार्यक्रमांमध्ये वातावरण भावूक केलं. "खडा हिमालय बता रहा है" हे त्यांचं गीत विशेष प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या गीतांनी स्वयंसेवकांना निरंतर प्रेरणा दिली. चंद्रकांतजींनी नाटक, कथा, कादंबरी, निबंध लेखन, अनुवाद आणि संपादन या सर्व विषयांमध्ये सिद्धहस्तता दाखवली. त्यांच्या साहित्याचा मोठा भाग अप्रकाशित राहिला आहे. चंद्रकांत भारद्वाज यांची गीते संघ स्वयंसेवकांकडून मनापासून गायली जातील आणि देशभक्तीची प्रेरणा देत राहतील.

गिरिराज किशोर हे विश्व हिंदू परिषदेचे मार्गदर्शक होते, ज्यांनी उत्तम कार्य केलं. त्यांचं जीवन बहुआयामी होतं. त्यांनी आपलं सारं आयुष्य संघासाठी समर्पित केलं. संघावर बंदी आल्यानंतर त्यांनी 13 महिने कारागृहात राहूनही संघकार्य सुरू ठेवलं. त्यांनी इतिहास, हिंदी आणि राज्यशास्त्र विषयात उच्च शिक्षण घेतलं. प्रचारक म्हणून त्यांनी विविध ठिकाणी कार्यरत राहून संघकार्याचा विस्तार केला. त्यांच्या छोट्या बंधूच्या आकस्मिक निधनानंतर त्यांनी घर परिवार सांभाळण्यासाठी नोकरी केली. कॉलेजमध्ये प्राचार्य म्हणून त्यांनी महाविद्यालयाची प्रगती केली. एकदा काही डाकूंनी वसतीगृहातील मुलांचं अपहरण केलं तेव्हा त्यांनी आपला जीव धोक्यात घालून एका विद्यार्थ्याला सोडवलं. यामुळे त्यांच्या नावाची प्रसिद्धी झाली आणि गुंड डाकू सुद्धा त्यांना सन्मान देऊ लागले. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेचे राष्ट्रीय उपाध्यक्ष आणि संघटन मंत्री म्हणून त्यांनी काम केलं. विद्यार्थी परिषदेच्या कामात पूर्णपणे गढून गेले. दिल्ली विश्वविद्यालयाच्या निवडणुकांमध्ये विद्यार्थी परिषदेने प्रथमच अध्यक्षस्थान जिंकलं. भारतीय जनसंघाचे संघटन मंत्री म्हणून त्यांनी राजस्थानात काम केलं. आणीबाणी काळात ते 15 महिने कारागृहात राहिले. मीनाक्षीपुरम कांडानंतर त्यांनी विराट हिंदू समाज एकत्रित करण्यासाठी काम केलं. विराट हिंदू संमेलनाच्या माध्यमातून त्यांनी हिंदू समाजाला एकत्र आणलं. यानंतर 1982 मध्ये श्री अशोकजी आणि 1983 मध्ये आचार्य यांना विश्व हिंदू परिषदेच्या कामांसाठी पाठवण्यात आलं. या दोघांच्या नेतृत्वाखाली झालेल्या संस्कृती रक्षा योजना, एकात्मता यज्ञ यात्रा, राम जानकी यात्रा, रामशिला पूजन, राम ज्योती अभियान, राममंदिराचे शिलापूजन आणि मग कार सेवा इत्यादी कार्यक्रमांमुळे विश्व हिंदू परिषदेचं काम एका वेगळ्याच उंचीवर जाऊन पोहोचलं. विश्व हिंदू परिषदेच्या कामांसाठी त्यांनी विविध देशांमध्ये प्रवास केला. अखेरच्या क्षणापर्यंत त्यांची स्मरणशक्ती तल्लख होती. त्यांच्या इच्छेनुसार त्यांचे डोळे दान करण्यात आले. गिरिराज यांनी मार्गदर्शकाची भूमिका उत्कृष्टरित्या पार पाडली. त्यांचे कार्य आचार्य या उपाधीला शोभेल असंच होतं.

बापूराव लेले हे दिल्लीच्या सामाजिक आणि राजकीय वर्तुळात सायकलवाले पत्रकार म्हणून प्रसिद्ध होते. बालपणीच ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे स्वयंसेवक झाले आणि नंतर संघाचे प्रचारक बनले. लेखनाची आवड असल्यामुळे त्यांनी अनेक वर्तमानपत्रांमध्ये आणि नियतकालिकांमध्ये लेखन केलं. गांधीजींच्या हत्येनंतर संघावर बंदी आली तेव्हा त्यांनी गुप्त पत्रके लिहून छापून त्यांचं वितरण केलं. बंदी उठल्यानंतर हिंदुस्थान समाचार नावाची वृत्तसंस्था सुरू झाली आणि बापूरावांनी तिची जबाबदारी घेतली. एकदा रेल्वे अपघातात गंभीर दुखापत होऊनही त्यांनी अपघाताचं संपूर्ण वृत्त लिहून पाठवलं. दिल्लीला आल्यानंतर त्यांनी दिवसभर सायकलवर भटकंती करत बातम्या मिळवण्याचं काम केलं. शासकीय कार्यालय, लोकप्रतिनिधी आणि मंत्र्यांच्या घरांमध्ये त्यांना मुक्त प्रवेश असे. संघाच्या वरिष्ठ अधिकाऱ्यांची भेट देशाच्या पंतप्रधानांशी ते सहज करून देत असत. भारतीय प्रेस परिषदेचे सदस्य म्हणून त्यांनी काम केलं. तरुण भारतचे दिल्ली प्रतिनिधी म्हणून अधिक जबाबदारी घेतली. राष्ट्रपती डॉक्टर राधाकृष्णन आणि लालबहादूर शास्त्री यांच्यासोबत विदेश दौरे केले. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत कार्यकर्त्यांना त्यांच्या खोलीवर आश्रय दिला. आणीबाणी उठल्यानंतर हिंदुस्थान समाचारची आर्थिक पडझड झाली. इंदिरा गांधींनी हिंदुस्थान समाचारची आर्थिक नाकेबंदी केली आणि अखेरीस ही संस्था बंद पडली. बापूराव मात्र विविध भाषांतील वृत्तपत्रांमध्ये लेखन करत राहिले. सांगलीमध्ये त्यांच्या षष्ट्यब्दीला मिळालेली भेट त्यांनी तरुण भारतला देऊन टाकली. दिल्लीला जाऊन पुन्हा काम सुरू करावं असं त्यांना वाटत असे, परंतु शरीर साथ देईनासं झालं. अखेर 11 ऑगस्ट 2002 रोजी त्यांनी जगाचा निरोप घेतला. देशाच्या राजधानीत पत्रकारितेच्या क्षेत्रात ठसा उमटवणं ही काही सोपी गोष्ट नाही, पण बापूरावांनी दिल्लीत आपल्या कार्याचा लक्षणीय ठसा उमटवला. प्रचारक वृत्तीनं बापूरावांनी केलेल्या पत्रकारितेचं स्मरण सदैव नक्कीच राहील.

चमनलालजी हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे ज्येष्ठ प्रचारक होते, ज्यांनी जगभरातील संघ स्वयंसेवकांना एका संपर्क सूत्रात बांधून ठेवलं. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना शिक्षणाची महत्त्वाची शिकवण दिली. विद्यार्थी अवस्थेत ते अभ्यासात हुशार होते आणि कबड्डी व खो खो खेळात प्रवीण होते. गणित विषयातील त्यांचे प्रभुत्व सारा गावाला परिचित होतं. त्यांनी वनस्पती शास्त्रात सुवर्ण पदकासह एमएस्सी उत्तीर्ण केलं. संघ शाखेशी त्यांचा संपर्क 1936 मध्ये झाला होता. फाळणीच्या भीषण काळात त्यांनी हिंदूंची व्यवस्था उत्तम प्रकारे सांभाळली. त्यांनी शेकडो नवीन शाखा सुरू केल्या. दिल्लीमध्ये कार्यालयासाठी एक छोटीशी पत्र्याची खोली होती, जिथे चमनलालजी सर्व काम स्वतःच करत असत. हळूहळू कार्यालयाचे रूप बदलू लागलं आणि पुढे झंडेवाला कार्यालय अशी ओळख निर्माण झाली. विदेशात स्थायिक झालेले अनेक स्वयंसेवक दिल्लीत येत असत आणि चमनलालजी त्यांचा संपर्क ठेवत असत. त्यांनी जगभरातील स्वयंसेवकांचा संपर्क अधिक दृढ केला. मॉरिशसचे राष्ट्रपती श्री. अनिरुद्ध जगन्नाथ यांनी त्यांना विशेष राजकीय अतिथी म्हणून निमंत्रण दिलं होतं. चमनलालजींचा एखादा फोन अथवा पत्र आधीच व्यवस्था मार्गी लावत असे. संपूर्ण जगभरातून कोणाचा फोन येईल हे सांगणं कठीण होतं, त्यामुळे ते बिनतारी फोन जवळ ठेवत असत. झंडेवाला कार्यालयात श्री गुरुजींना भेटण्यासाठी प्रतिष्ठित मंडळी येत असत. चमनलालजी त्या गप्पा गोष्टींचा सारांश लिहून ठेवत असत. त्यांच्या डायऱ्या म्हणजे त्या काळातील संघाचा इतिहासच बनलेल्या आहेत. काश्मीर आंदोलनाच्या वेळी श्री गुरुजींनी चमनलालजींच्या हस्ते डॉक्टर श्यामाप्रसाद मुखर्जी यांना सावधानतेचा इशारा दिला होता. त्यांनी संघाचे प्रमुख प्रकाशन, नियतकालिक, बैठकांमध्ये पारित झालेले प्रस्ताव सुरक्षितपणे संग्रही ठेवले. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी स्वयंसेवकांवर झालेल्या अत्याचारांचे वर्णन जगभर पाठवलं. यामुळे जगभरातील जनमताचा दबाव इंदिरा गांधींवर आला. फेब्रुवारी 2003 मध्ये विश्व विभागाच्या कार्यक्रमासाठी मुंबईत आले असताना त्यांची प्रकृती बिघडली. 10 फेब्रुवारीला चमनलालजी अनंताच्या प्रवासाला गेले. त्यांच्या कामाची व्याप्ती आणि कीर्ती विश्व विभागाच्या कामापर्यंत गेली. त्यांच्या कार्यामुळे संघाच्या दिल्लीच्या झंडेवाला कार्यालयाचं एक अतूट नातं राहील.

ब्रह्मदेवजी हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कामाला दिशा देणारे एक महान व्यक्तिमत्व होते. त्यांचा जन्म दिल्लीजवळील नजफगड येथे झाला. त्यांनी दिल्ली विद्यापीठातून बीएस्सी ची परीक्षा उत्तीर्ण केली. हिंदू महासभा भवन येथे संघाच्या शाखेमध्ये जाऊ लागले आणि संघ कामातील समर्पण वाढत गेले. मेरठच्या डिफेन्स अकाऊंट मध्ये नोकरी करत असताना एका इंग्रज अधिकारीने त्यांच्यावर अत्यंत अभद्र शब्द प्रयोग केले. त्यामुळे त्यांनी तात्काळ नोकरी सोडली आणि सेना मुख्यालयामध्ये काम करू लागले. परंतु इथेही नोकरीमध्ये त्यांचं मन रमेना. त्यांनी संघ शिक्षा वर्गात प्रथम वर्षाचे शिक्षण घेऊन प्रचारक म्हणून बाहेर पडले. त्यांच्या निर्णयामुळे घरातील मंडळी नाराज झाली. वडील तर म्हणाले, आता यापुढे मला तोंडही दाखवू नकोस. परंतु 16 वर्षानंतर बहिणीच्या लग्नप्रसंगी वडिलांच्याच आग्रहाने ते उपस्थित राहिले आणि हा दुरावा अखेर संपला. प्रचारक झाल्यानंतर त्यांना अंबाला इथे जिल्हा प्रचारक म्हणून पाठवण्यात आलं. फाळणीच्या काळात आताताई भाषा वापरून गडबड करणाऱ्यांना सडेतोड उत्तर देत असत. राजस्थान प्रांताचे प्रांत प्रचारक म्हणून त्यांनी संघ कामाचा विस्तार केला. दरवर्षी प्रत्येक जिल्ह्यात प्रवास करत असत. आणीबाणी संपल्यानंतर त्यांना उत्तर क्षेत्राचे क्षेत्र प्रचारक म्हणून जबाबदारी देण्यात आली. ते सदैव हसतमुख असत आणि अनुशासनाच्या बाबतीत कठोर होते. कार्यकर्त्यांच्याबरोबरच त्यांच्या कुटुंबातील सर्वांचीही काळजी घेत असत. त्यांचे भाषण भावपूर्ण, तर्कशुद्ध आणि ओजस्वी होत असे. 1989 नंतर प्रकृती खराब झाल्यामुळे ते दिल्लीतील केंद्रीय कार्यालयात राहू लागले. त्यांच्या अनुभवाचा लाभ सर्वांना मिळाला. झंडेवाला कार्यालयामध्ये जुन्या मित्रांना भेटत असताना विनम्रतेने नमस्कार करत असत. हृदयविकाराचा धक्का बसल्यानंतरही बेशुद्धावस्थेत ते बांग्ला गीत "धनधान्य पुष्पा भरा" गात होते. ब्रह्मदेवजींचं देहावसान 24 फेब्रुवारी 2002 रोजी दिल्लीमध्ये झालं. त्यांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांच्या आणि ओजस्वी भाषणाच्या आठवणी स्मरणीय राहतील.

जगन्नाथराव जोशी हे भारतीय जनसंघाच्या स्थापनेपासून ते मृत्यूपर्यंत सांस्कृतिक राष्ट्रवादाची मशाल तळपत ठेवणारे होते. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील नरगुंद येथे झाला आणि ते लहानपणापासूनच कानडी आणि मराठी या दोन्ही भाषा उत्कृष्टपणे बोलत असत. पुण्यात शिक्षण घेत असताना त्यांचा संपर्क राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी आला. शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी सरकारी नोकरी केली, परंतु लवकरच ती सोडून प्रचारक झाले. कर्नाटक प्रांत प्रचारक श्री यादवराव जोशी यांच्याशी त्यांचे घनिष्ठ संबंध होते, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनावर यादवराव यांची छाप स्पष्टपणे दिसत असे. संघावरील पहिल्या बंदीच्या काळात ते तुरुंगात राहिले. गोवा मुक्ती संग्राम सत्याग्रहात त्यांनी पहिल्या तुकडीचे नेतृत्व केले, ज्यामुळे त्यांच्यावर अत्याचार झाले. 1965 मध्ये कच्छ कराराच्या विरोधात त्यांनी देशभर भ्रमंती केली आणि लाखो लोकांमध्ये जागृती निर्माण केली. 1967 मध्ये ते खासदार झाले आणि आणिबाणीच्या ठरावाला कडून विरोध केला. तुरुंगात जाण्याची भीती दाखवणाऱ्या खासदारावर ते तुटून पडले आणि त्यांना दिल्लीच्या तिहाड जेलमध्ये बंद करण्यात आले. जनता पार्टीचे राज्य आल्यावर राज्यपालपदाची विनंती त्यांनी नाकारली आणि संघटना मजबूत करण्याचं काम स्वीकारलं. प्रारंभिक जनसंघ आणि नंतर भारतीय जनता पार्टीचं काम देशभर पसरवण्यासाठी त्यांनी 40 वर्ष अविश्रांत मेहनत घेतली. कर्नाटकात त्यांनी संघटनेचं काम छोट्या गावांपर्यंत पोचवलं, ज्यामुळे त्यांना कर्नाटक केसरी म्हटलं जाऊ लागलं. प्रवासाच्या धावपळीमुळे त्यांना मधुमेहाचा विकार झाला आणि गॅंगरीनमुळे पाय कापावा लागला. तरीही त्यांच्या तब्येतीत सुधारणा झाली नाही आणि 15 जुलै 1991 रोजी त्यांनी अखेरचा श्वास घेतला. मृत्यूसमयी त्यांच्याजवळ कोणतीही व्यक्तिगत संपत्ती नव्हती. प्रदीर्घकाळ राजकीय क्षेत्रांमध्ये राहूनसुद्धा त्यांनी प्रचारक व्यक्तीचा एक श्रेष्ठ आदर्श सर्वांसमोर ठेवला.

दत्तोपंत ठेंगडी हे भारतीय मजदूर संघाचे संस्थापक होते, ज्यांनी कामगार क्षेत्रात प्रभावी ठसा उमटवला. बालपणापासूनच स्वातंत्र्ययुद्धाच्या चळवळीत सक्रिय असलेल्या दत्तोपंतांनी संघ विचार आपल्या मनात खोलवर रुजवला. वकिली पेशा स्वीकारण्याऐवजी त्यांनी संघ प्रचारक बनण्याचा निर्णय घेतला. केरळ, बंगाल आणि आसाममध्ये त्यांनी संघ कार्य केलं. कामगार क्षेत्रातील प्रश्न समजून घेण्यासाठी त्यांनी इंटक, शेतकरी, कामगार फेडरेशन अशा संघटनांमध्ये काम केलं. साम्यवादी विचारधारेतील फोलपणा ओळखून त्यांनी भारतीय मजदूर संघाची स्थापना केली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे कामगार आणि उद्योग जगतात नवे संबंध निर्माण झाले. भारतीय मजदूर संघाच्या उद्घोषणांनी कामगार क्षेत्राचं चित्र बदललं. विश्वकर्मा जयंतीचा दिवस संपूर्ण देशभर मजदूर दिन म्हणून साजरा केला जातो. कामगार क्षेत्रातील प्रश्नांसाठी त्यांनी जगभर प्रवास केला. चीन आणि रशिया सारख्या साम्यवादी देशांनीही त्यांच्याशी सल्लामसलत केली. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषद, स्वदेशी जागरण मंच, भारतीय किसान संघ, सामाजिक समरसता मंच या संस्थांच्या स्थापनेत त्यांची महत्त्वाची भूमिका होती. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी भूमिगत राहून आंदोलनाचं संचालन केलं. मंत्रीपद आणि खुर्ची मिळवण्याच्या स्पर्धेत न पडता त्यांनी कामगार क्षेत्राकडे लक्ष दिलं. पद्मभूषण पुरस्कार नाकारत त्यांनी संघ संस्थापकांना भारतरत्न पुरस्कार मिळावा अशी मागणी केली. कार्यक्रमांमध्ये केवळ भारत माता आणि भारतीय मजदूर संघाचा जयजयकार होईल असा नियम त्यांनी केला. अनेक भाषांमध्ये प्रवीण असलेल्या दत्तोपंतांनी हिंदी, इंग्रजी आणि मराठीमध्ये पुस्तके लिहिली. "लक्ष्यपूरक कार्य", "एकात्म मानव दर्शन", "बाबासाहेब आंबेडकर" यांसारखी पुस्तके आजही कार्यकर्त्यांना दिशादर्शक आहेत. लेखन, वाचन, मनन, मूलगामी चिंतन, वक्तृत्व, संपर्क अशा अनेकविध गोष्टींसाठी दत्तोपंत आदर्श होते. ते दूरदृष्टी असणारे कार्यकर्ते होते. 14 ऑक्टोबर 2004 रोजी त्यांचं देहावसान झालं.

दत्ताजी डिडोळकर हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या परिवारातील अनेक संस्थांचे संस्थापक आणि आधारस्तंभ होते. त्यांनी केरळ आणि तमिळनाडूमध्ये प्रदीर्घ काळ प्रचारक म्हणून काम केलं. प्रचारक म्हणून थांबल्यानंतरही त्यांनी घरगृहस्थीच्या बंधनात न अडकता संघटनेने दिलेलं काम संपूर्ण मनोभावे केलं. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेच्या कामाचा आलेख दत्ताजींच्या योगदानाशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही. द्वितीय सरसंघचालक श्री गुरुजींनी आदर्श महापुरुषाच्या कसोटीवर दत्ताजींना आदर्श उदाहरण मानलं. विद्यार्थी परिषदेचे संस्थापक सदस्य आणि अध्यक्ष म्हणून त्यांनी परिषदेचं काम देशव्यापी केलं. दक्षिणेकडील राज्ये विचारांसाठी कठीण मानली जात होती, परंतु तिथेही दत्ताजींनी विजय मिळवला. त्यांनी केरळची राजधानी त्रिवेंद्रम येथे राष्ट्रीय अधिवेशन यशस्वीपणे आयोजित केलं. विद्यार्थी परिषद कोणा राजकीय पक्षाची गुलाम होणार नाही, परंतु सर्व राजकीय पक्षांना विद्यार्थी परिषदेसारखे कार्यकर्ते हवेत असं त्यांचं म्हणणं होतं. त्यांच्या काळातील विद्यार्थी परिषदेचे कार्यकर्ते आज राजकीय क्षेत्रात यशस्वीपणे नेतृत्व करीत आहेत. दत्ताजी मनाने सदैव युवावस्थेतच राहिले, त्यामुळे नेहमीच त्यांच्याभोवती विद्यार्थी आणि युवकांचा घोळका असे. प्रचारक जीवनातून निवृत्त होऊन त्यांनी जयंत ट्यूटोरियल्स नावाची संस्था सुरू केली. विद्यार्थ्यांच्या अंगभूत गुणांचं प्रकटीकरण आणि विकास करण्यासाठी ते सदैव तत्पर राहिले. विवेकानंद शिला स्मारक समितीचे संस्थापक आणि महामंत्री म्हणून त्यांनी काम केलं. संघ संस्थापक डॉ. हेडगेवार यांच्या जन्मशताब्दीनिमित्त स्थापन झालेल्या समितीचे केंद्रीय सहसचिव म्हणून त्यांनी काम केलं. विश्व हिंदू परिषदेचे पश्चिमांचल क्षेत्राचे संघटनमंत्री म्हणून त्यांनी काम केलं. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या राज्यारोहण निमित्ताने स्थापन झालेल्या समितीचे सचिव म्हणून त्यांनी काम केलं. नागपूर विद्यापीठाच्या कार्यकारिणीचे सदस्य म्हणून त्यांनी काम केलं. प्रसिद्धीची हाव न ठेवता त्यांनी मिळवलेला पैसा संघाला आणि अन्य संस्थांना दिला. स्वतः सदैव हसतमुख राहून सर्वांना हसवत ठेवणारे दत्ताजी शेकडो युवकांना आणि कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देत. 14 ऑक्टोबर 1990 रोजी त्यांचं देहावसान झालं. अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेसह अनेक संस्थांची कामं त्यांनी उत्तम रीतीनं केली. संघ कार्यकर्त्याला जे काम दिलं जाईल ते यशस्वीपणे करून दाखवण्याचं उत्कृष्ट उदाहरण म्हणजे दत्ताजी डिडोळकर.

रामभाऊ गोडबोले हे संघ शाखेच्या कामानंतर राजकीय क्षेत्रात आणि वनवासी क्षेत्रात भरीव काम करणारे वरिष्ठ प्रचारक होते. त्यांचा जन्म 1920 मध्ये पुण्यात झाला. पुण्यातच 1935 मध्ये ते संघाचे स्वयंसेवक बनले. 1942 मध्ये सरसंघचालक श्री गुरुजी यांच्या आवाहनावरून ते घरदार सोडून संघाचे प्रचारक बनले. 1953 मध्ये रामभाऊ म्हाळगी यांनी भारतीय जनसंघाचं काम सुरू केलं, तेव्हा रामभाऊ गोडबोले यांना त्यांच्या बरोबर काम करण्यासाठी पाठवण्यात आले. रामभाऊ अत्यंत कष्टाळू होते, परंतु साहस, धैर्य, संघटन कौशल्य, संभाषण कला, चिंतनशीलता आणि प्रभावी जनसंपर्क ही त्यांची वैशिष्ट्ये होती. गोवा मुक्ती आंदोलनामध्ये सत्याग्रहींची व्यवस्था करण्याचं काम त्यांच्यावर सोपवण्यात आलं होतं. कच्छ करारविरोधी आंदोलनाचं संचालनही रामभाऊनीच केलं. या दोन्ही आंदोलनाचं उद्दिष्ट पूर्णपणे सफल झालं. जनसंघाच्या कार्यविस्तारासाठी रामभाऊना बंगालमध्ये पाठवण्यात आलं. तिथे ते 1973 पर्यंत राहिले. पक्षसंघटनेत केंद्रीय मंत्री म्हणून दिल्लीला बोलवण्यात आलं. रामभाऊ स्वभावाने राजकारणापासून निर्लिप्त होते. आणीबाणीनंतर त्यांनी राजकीय क्षेत्रातून मुक्तता मागून घेतली. वनवासी कल्याण आश्रमाला राष्ट्रीय स्वरूप देण्यात आलं तेव्हा रामभाऊंना अखिल भारतीय संघटन मंत्री म्हणून जबाबदारी देण्यात आली. मुंबई शहराशी रामभाऊंचा चांगला परिचय होता. त्यामुळे कल्याण आश्रमासाठी मदत उभी करण्यामध्ये या संपर्काचा उपयोग झाला. दिल्लीमध्ये सुद्धा कल्याण आश्रमाचं एक कार्यालय सुरू केलं. कल्याण आश्रमाच्या कामाला सुव्यवस्थित रचना उभी करण्यासाठी रामभाऊंनी धनुष्यधारी वनवासी अशा स्वरूपातलं बोधचिन्ह बनवून घेतलं. वनबंधू नावाचं नियतकालिक सुरू केलं. राज्याराज्यांमध्ये कल्याण आश्रमाच्या कार्यकर्त्यांची चांगली फळी उभी राहिली. कार्यकर्त्यांचं प्रशिक्षण आणि मनोबल वाढण्यासाठी रामभाऊंनी शिबिरं, संमेलन आणि प्रशिक्षणात्मक कार्यक्रम आयोजित केले. मुलींच्या वसतिगृहातून बाहेर पडलेल्या अनेकजणी महिला कार्यकर्ता म्हणून काम करू लागल्या. महिला आंतरराष्ट्रीय संमेलन आयोजित केलं गेलं. वनवासी बालक आणि युवक यांच्यासाठी राष्ट्रीय खेलकूद स्पर्धा आयोजित करण्यात आली. कार्यकर्त्यांच्या प्रशिक्षणासाठी स्थायी स्वरूपाचं केंद्र स्थापन केलं. 1988 मध्ये संघटनात्मक जबाबदारीतून मुक्तता घेऊन ते पुण्याला आपल्या भावाकडे राहू लागले. 2003 मध्ये मुंबईच्या एका रुग्णालयात त्यांचं देहावसान झालं. वनवासी कल्याण आश्रमाच्या लक्षणीय रूपामागे रामभाऊंचं मोठं योगदान आहे.

बाबूराव पाळधीकर हे ओडिशातील राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्याचा भक्कम पाया रचणारे आणि दीर्घकाळ तेथील कामाचे सूत्रधार होते. ते मूळचे महाराष्ट्रातील वर्धा जिल्ह्यातील बेधोना गावचे होते. त्यांच्या वडिलांनी आणि काकांनी त्यांना संघाच्या कार्यात ओढलं. बालपणापासूनच डॉक्टर हेडगेवार यांच्या संपर्कात आलेल्या बाबूरावांनी संघाचे स्वयंसेवक म्हणून काम सुरू केलं. अत्यंत हुशार विद्यार्थी म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या बाबूरावांनी साहित्य आणि सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्येही आघाडी घेतली. त्यांनी नागपूरहून बी ए ची परीक्षा उत्तीर्ण करून प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. पंजाबमध्ये जिल्हा प्रचारक म्हणून काम करताना त्यांनी अनेक भाषा आत्मसात केल्या. फाळणीच्या वेळी हिंदू समाजास सुरक्षित आणण्यामध्ये त्यांची भूमिका महत्त्वाची होती. गांधी हत्येनंतर संघावर बंदी आली तेव्हा त्यांच्या वडिलांना गावातील संघविरोधी लोकांनी जाळण्याचा प्रयत्न केला, पण पोलीस वेळेवर पोहोचले. बंदी उठल्यानंतर बाबूरावांना ओडिशामध्ये प्रांत प्रचारक म्हणून पाठवण्यात आलं. ओडिशामध्ये केवळ चार संघ शाखा असताना त्यांनी तिथे काम उभं केलं. ओडिशातील गरीबी आणि नैसर्गिक आपत्तींच्या पार्श्वभूमीवर त्यांनी कार्यकर्त्यांना प्रेरित केलं. निराशा आली की बाबूराव नदीच्या किनारी जाऊन बसत असत. शारीरिक विषयातील दंड आणि घोष विषयातील शंख यांच्या शिक्षक म्हणून त्यांनी काम केलं. त्यांचा संपर्क सर्व प्रकारच्या लोकांशी होता. कटक येथील बॅरिस्टर निळकंठ दास यांच्याशी त्यांचे घनिष्ठ संबंध होते. ओडिशाचे मुख्यमंत्री हरेकृष्ण मेहताब यांच्याशीही त्यांचे संबंध होते. बाबूराव अत्यंत साहसी होते आणि पोलिसांच्या सोबतीने प्रवास करत असत. फाळणीनंतर बंगालमधून विस्थापित हिंदूंना घेऊन येणार रेल्वेगाड्यांवर मुसलमानांकडून दगडफेक सुरू झाल्यावर हिंदूंनी चोख उत्तर दिलं. आणीबाणीच्या काळात बाबूरावांना पोलीस पकडू शकले नाहीत. पूर्व क्षेत्राचे क्षेत्र प्रचारक म्हणून त्यांनी ओडिशाबरोबरच बंगाल, आसाम, सिक्किम आणि अंदमान येथेही काम केलं. वृद्धावस्थेमध्ये अनेक रोग उद्भवल्यामुळे त्यांना दायित्व मुक्त करण्यात आलं. अखेरपर्यंत त्यांची स्मृती तल्लख होती. 12 ऑक्टोबर 2003 रोजी कटकच्या संघ कार्यालयातच त्यांचा देहान्त झाला. बाबूरावांनी ओडिशामध्ये संघमय वातावरण निर्माण करण्यासाठी मोठं योगदान दिलं.

केशवराव देशमुख हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक महत्त्वाचे प्रचारक होते. त्यांचा जन्म डॉक्टर हेडगेवार यांच्या जयंतीदिनी झाला आणि मृत्यू श्रीगुरुजींच्या जयंतीदिनी झाला, हा एक विलक्षण योगायोग आहे. केशवराव यांचं कुटुंब संघाशी जोडलेलं होतं आणि ते बालपणापासूनच संघाचे स्वयंसेवक बनले. काही काळ नोकरी केल्यानंतर त्यांनी संघ प्रचारक म्हणून काम करण्याचा निर्णय घेतला. सुरत येथे पाठवण्यात आल्यानंतर त्यांनी गुजराती भाषा आणि परंपरांशी एकरूप होऊन काम सुरू केलं. त्यांनी सूरत आणि आसपासच्या भागात अनेक संघ शाखा सुरू केल्या. नंतर दक्षिण गुजरातचं काम त्यांच्याकडे आल्यावर बडोदा हे त्यांचं केंद्र झालं. प्रवासात ते नेहमी कार्यकर्त्यांना सोबत घेत असत आणि त्यांना शिकवत असत. अशा प्रकारे त्यांनी अनेक नवीन कार्यकर्ते तयार केले. 1971 मध्ये ते गुजरातचे प्रांत प्रचारक झाले. त्यांनी संघकार्य आणि संघाच्या विचारांवर आधारित विविध कार्याच्या संचालनासाठी दीर्घकालीन योजना बनवून अनेक कार्यकर्ते उपलब्ध करून दिले. 1974 मध्ये गुजरातच्या भ्रष्ट शासनाविरुद्ध सुरू झालेल्या नवनिर्माण आंदोलनाने देशव्यापी रूप धारण केलं. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी तुरुंगात गेलेल्या कार्यकर्त्यांच्या कुटुंबियांची काळजी घेतली. 1979 मध्ये मोरवी धरण फुटल्यावर त्यांनी स्वयंसेवकांच्या मदतीने पुनर्वसनाचं काम केलं. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली स्वयंसेवकांनी मृतदेहांना दलदलीतून काढून पुढील संस्कार केले. 1980 मध्ये श्रीगुरुजींच्या जयंतीनिमित्त बडोद्याच्या कलाकारांनी स्वरांजली हा कार्यक्रम सादर केला. कार्यक्रम संपल्यानंतर एका कार्यकर्त्याच्या घरी जात असताना त्यांची जीप वळण घेत असताना ते चालकाच्या अंगावर कोसळले. डॉक्टरांनी त्यांना मृत घोषित केलं. केशवराव यांचं अचानक जाणं आजही कार्यकर्त्यांच्या मनात तीव्र वेदना निर्माण करतं. त्यांच्या नातेवाईकांनी काशीमध्ये धार्मिक अनुष्ठान आयोजित केलं होतं, पण त्याआधीच केशवराव आपलं आराध्यदैवत असलेले डॉक्टरजी आणि श्रीगुरुजी यांच्यापाशी निघून गेले.

सुंदरसिंह भंडारी हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे प्रचारक, जनसंघाचे संघटनमंत्री आणि भारतीय जनता पक्षाचे कुशल संघटक होते. त्यांचा जन्म राजस्थानमधील उदयपुर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना संघाच्या कार्यात ओढलं. कानपूरला बीए करत असताना त्यांनी दीनदयाळ उपाध्याय यांच्यासोबत शाखेत जाऊन संघकार्य सुरू केलं. भाऊराव देवरस यांच्याशी त्यांचे घनिष्ठ संबंध होते. नागपूरला प्रथम वर्षाचा संघ शिक्षा वर्ग करत असताना त्यांनी डॉक्टर हेडगेवार यांचं प्रत्यक्ष दर्शन घेतलं. संघाच्या तृतीय वर्ष पूर्ण करून ते प्रचारक झाले. जोधपुर विभागाचं काम करताना त्यांनी सत्याग्रह संचालन केला. भारतीय जनसंघाची स्थापना झाल्यानंतर त्यांनी राजस्थान प्रांताचे संघटनमंत्री म्हणून काम केलं. त्यांच्या प्रयत्नातून जनसंघाचे आठ आमदार निवडून आले. जनसंघाचे काम छोट्या गावांपर्यंत पोहोचवण्यात त्यांनी मोठं योगदान दिलं. काश्मीर सत्याग्रहाच्या काळात डॉक्टर मुखर्जी यांच्या हत्येनंतर त्यांनी सत्याग्रहींच्या तुकडीमध्ये सामील होऊन अटक करून घेतली. जनसंघाचे केंद्रीय मंत्री म्हणून त्यांनी विविध राज्यांमध्ये प्रवास केला. दीनदयाळजींच्या अध्यक्षतेनंतर ते पक्षाचे महामंत्री बनले. दीनदयाळ यांच्या हत्येनंतर ते राष्ट्रीय संघटन मंत्री झाले. संघटनेच्या अनुशासनाचं कठोरपणे पालन करताना ते सर्वांचं म्हणणं ऐकून घेत असत. अनेक वर्षे संघटन मंत्री राहिल्यानंतर ते पक्षाचे राष्ट्रीय उपाध्यक्ष झाले. आणीबाणीविरुद्ध संघर्ष करताना ते भूमिगत राहिले, परंतु नंतर पकडले गेले. तुरुंगात त्यांनी विरोधकांचं मनं जिंकून घेतलं. तुरुंगातूनच राज्यसभेचे खासदार म्हणून निवडून आले. जनता पार्टीमध्ये विलिनीकरणानंतर त्यांनी युवा मोर्चा आणि जनता विद्यार्थी मोर्चा सुरू केले. भारतीय जनता पार्टीची स्थापना झाल्यानंतर नवीन पक्षाची घटना त्यांनी तयार केली. दोन वेळा राज्यसभेचे खासदार म्हणून निवडून आले. तिसऱ्यांदा उमेदवारी नाकारली आणि कार्यकर्त्याला संधी दिली. अटलजींच्या नेतृत्वाखाली सरकार आल्यानंतर ते बिहार आणि गुजरातचे राज्यपाल बनले. त्यांनी मानवाधिकार आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून काम केलं. प्रचारक जीवनाचे संकेत आयुष्यभर कठोरपणे सांभाळले. वैचारिक गोंधळाच्या परिस्थितीत त्यांचा सल्ला उपयुक्त ठरला. ते कमी बोलत असत, परंतु त्यांचे शब्द थेट भिडत असत. अटलजी आणि अडवाणीजींना आवश्यकता पडल्यास ते वास्तविकता सांगत असत. संघ, जनसंघ आणि भारतीय जनता पार्टीच्या कामात त्यांनी संघटन कौशल्याचा सिंचन करून कार्यविस्तार केला. 84 वर्षांचे सुदीर्घ आयुष्य लाभलेल्या भंडारी यांचं ह्रदयविकाराच्या झटक्याने देहावसान झालं. अत्यंत निरपेक्ष वृत्तीने आणि संघ प्रचारकांच्या संकेतानुसार त्यांनी काम केलं.

सदानंद काकडे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक झुंजार कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म कर्नाटकातील बेळगावमध्ये झाला. त्यांच्या कुटुंबाचा गावात दबदबा होता. बालपणी त्यांनी रांगोळी, तैलचित्रकला, निसर्गचित्रकला यामध्ये अनेक बक्षिसे मिळवली. अत्यंत हुशार विद्यार्थी असल्यामुळे त्यांना शिष्यवृत्ती मिळाली. सायकल वेगाने चालवण्याचा त्यांना आनंद होता. वास्तुशास्त्र, हस्तरेखा विज्ञान, सामुद्रिक शास्त्र यामध्ये त्यांना आवड होती. रसायनशास्त्राची पदवी घेतल्यानंतर ते संघाचे स्वयंसेवक झाले. नागपुरला यादवजी जोशी यांच्याशी भेट झाल्यानंतर त्यांच्या आयुष्याला वळण मिळाले. सुरुवातीला ते बेळगाव शहराचे कार्यवाह होते. प्रचारक झाल्यानंतर त्यांनी बेळगाव शहर जिल्हा आणि गुलबर्गा विभागाची जबाबदारी घेतली. 1969 मध्ये विश्व हिंदू परिषदेच्या कामासाठी त्यांची योजना झाली. कर्नाटक प्रांताचे संघटनमंत्री म्हणून त्यांनी काम केले. 1979 मध्ये द्वितीय विश्व हिंदू संमेलनासाठी त्यांनी 700 कार्यकर्त्यांना घेऊन प्रयागला गेले. 1983 पर्यंत प्रांत संघटनमंत्री आणि 1993 पर्यंत दक्षिण भारत क्षेत्र संघटनमंत्री म्हणून त्यांनी काम केले. 1993 मध्ये त्यांचे केंद्र दिल्ली झाले. त्यांनी स्वामी विवेकानंदांच्या शिकागो भाषणाच्या शताब्दी निमित्ताने श्रीलंका, इंग्लंड आणि अमेरिकेमध्ये प्रवास केला. बेळगावमध्ये जगन्नाथराव जोशी यांच्याशी त्यांचा संपर्क झाला. गांधीजींच्या हत्येनंतर त्यांनी अप्पासाहेब यांच्यावर होणारे प्रहार आपल्या अंगावर झेलले. त्यांनी बेळगावमध्ये संघ शिक्षा वर्गाचे आयोजन केले. गोवा मुक्ती आंदोलनाच्या वेळी सत्याग्रही बेळगावमार्गे गोव्याला जात होते. 1995 मध्ये द्वितीय एकात्मता यात्रेचे मुख्य संयोजक म्हणून त्यांनी काम केले. त्यांनी अनेक पुस्तके लिहिली आणि अनुवाद केले. 12 जुलै 2010 रोजी त्यांचा देहान्त झाला.

रामभाऊ म्हाळगी हे भारतातील संसदीय कार्यप्रणालीमध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावणारे लोकप्रतिनिधी होते. त्यांच्या नावाने स्थापन झालेली रामभाऊ म्हाळगी प्रबोधिनी ही संस्था लोकप्रतिनिधींना शास्त्रशुद्ध प्रशिक्षण देते. रामभाऊ म्हाळगी यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील कडूस या गावी झाला. अत्यंत बुद्धिमान विद्यार्थी असलेल्या रामभाऊंनी पुण्याच्या सरस्वती मंदिरमधून मॅट्रिकची परीक्षा उत्तीर्ण केली. वसंतराव देवडे यांच्या परिचयातून ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे स्वयंसेवक बनले. लवकरच संघाचे प्रचारक होऊन ते केरळमध्ये गेले. केरळमध्ये काम करत असताना त्यांना आपलं शिक्षण अपूर्ण असल्याचं जाणवलं आणि ते पुण्यात परत आले. डॉक्टर हेडगेवार यांच्या निधनानंतर त्यांनी पुन्हा प्रचारक होण्याचा निर्णय घेतला. सोलापूर येथे प्रचारक म्हणून काम करत असताना त्यांनी बी ए ची परीक्षा उत्तीर्ण केली. 1948 च्या बंदी काळात ते भूमिगत राहून काम करत होते. संघावरील बंदी उठल्यानंतर त्यांनी एम ए आणि एलएल बी या परीक्षा उत्तीर्ण केल्या. 1951 मध्ये बार काउन्सिलची परीक्षा उत्तीर्ण होऊन ते वकिली करू लागले. 1955 मध्ये त्यांनी गृहस्थ जीवन सुरू केलं. विद्यार्थी परिषद आणि भारतीय जनसंघ या राजकीय पक्षामध्ये त्यांनी काम केलं. राजकीय क्षेत्राची फारशी आवड नसतानासुद्धा संघाच्या वरिष्ठ कार्यकर्त्यांच्या आग्रहाखातर त्यांनी या क्षेत्रात उडी घेतली. महाराष्ट्र राज्याचे मंत्री म्हणून त्यांनी युवा कार्यकर्त्यांना प्रशिक्षण दिलं. यातून पक्षाचं मजबूत संघटन उभं राहिलं. विधानसभेमध्ये ते लोकहिताचे प्रश्न विचारत असत. त्यांनी आपल्या कामाचा संपूर्ण अहवाल जनतेसमोर मांडण्याची प्रथा सुरू केली. आणीबाणी काळात ते येरवडा कारागृहात मीसाबंदी म्हणून राहिले. 1977 मध्ये ते ठाण्यामधून लोकसभेचे खासदार म्हणून निवडून आले. झोपडपट्टीत राहणाऱ्या सामान्य माणसापासून मोठ्या उद्योगपतींपर्यंत सर्वांसाठी त्यांच्या मनाची आणि घराची दारं उघडी राहायची. दैनंदिन शाखा कार्यपद्धतीवर आत्यंतिक निष्ठा असल्याने ते रोजच्या शाखेमध्ये आवर्जून जात असत. 1981 मध्ये त्यांना कर्करोग झाल्याचं निदान झालं. उपचार सुरु असताना औषधांच्या दुष्प्रभावामुळे शरीर जर्जर झालं होतं. 6 मार्च 1982 रोजी रामभाऊ म्हाळगी यांचं निधन झालं.

बालेश्वर अग्रवाल हे भारतीय पत्रकारितेच्या विश्वात एक युगप्रवर्तक म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा जन्म ओरिसामधील बालासोर येथे झाला. त्यांच्या वडिलांनी तुरुंगाधिकारी म्हणून काम केलं. बालेश्वरजींनी काशीतील हिंदू विश्वविद्यालयामधून बीएस्सी इंजिनीयरिंगची पदवी प्राप्त केली. विद्यार्थीजीवनातच त्यांचा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी संपर्क आला. त्यांनी जीवनभर अविवाहित राहून देशसेवा करण्याचा निर्णय घेतला. 1948 मध्ये संघावर बंदी आल्यानंतर त्यांना तुरुंगात ठेवण्यात आलं. तुरुंगातून बाहेर पडल्यावर ते सत्याग्रहात सहभागी झाले. पाटणा इथून प्रकाशित होणार्‍या प्रवर्तक पत्राचे संपादक म्हणून त्यांनी काम केलं. त्यांना पत्रकारितेची मुळातच गोडी होती. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतरही भारतीय पत्रकारितेवर इंग्रजी भाषेचं प्रभुत्व पाहून ते दु:खी होत. भारतीय भाषांमधून बातम्या देणारी हिंदुस्तान समाचार नावाची वृत्तसंस्था त्यांनी सुरू केली. त्यामुळे भारतीय वृत्तपत्रं स्वतंत्रपणे बातम्या, लेखन, संकलन आणि संपादन करू लागली. हिंदुस्थान समाचार ही सहकारी संस्था म्हणून नोंदवली गेली. त्यामुळे कोणत्याही दबावापासून मुक्त राहून काम करणं सुलभ झालं. त्यांनी देवनागरी लिपीमध्ये दूरमुद्रकांचा वापर सुरू केला. जगजीवन राम आणि पुरुषोत्तमदास टंडन यांनी या योजनेचं उद्घाटन केलं. आणीबाणी काळात इंदिरा गांधी यांनी हिंदुस्थान समाचारची कार्यालयं सील केली. परंतु बालेश्वरजी शांत बसले नाहीत. त्यांनी भारत-नेपाळ मैत्री संघ, आंतरराष्ट्रीय सहयोग परिषद आणि आंतरराष्ट्रीय सहयोग न्यास अशा संस्था निर्माण केल्या. त्यांनी प्रवासी भारतीय आणि भारत देश यांच्यामधील एक मजबूत सेतू निर्माण केला. 1998 मध्ये त्यांनी भारतीय वंशाच्या लोकप्रतिनिधींचं संमेलन घडवून आणलं. 2000 मध्ये पहिलं प्रवासी भारतीय संमेलन घडवलं. प्रवासी भारतीयांच्या सुविधांसाठी त्यांनी दिल्लीमध्ये प्रवासी भवन उभं केलं. अनेक देशांचे अध्यक्ष अथवा राष्ट्रप्रमुख त्यांना आपल्यास परिवारातील एक सदस्य मानत असत. वसुधैव कुटुंबकम हे वचन साक्षात जगलेले बालेश्वरजी यांचा स्वतःचा मात्र कुटुंब नव्हतं. त्यांच्या जीवनात वेळेचं काटेकोर पालन आणि शिस्तप्रियता दिसत असे. 23 मे 2013 रोजी वयाच्या 92 व्या वर्षी त्यांचं निधन झालं.

जगदीशप्रसाद माथुर हे राजकीय क्षेत्रात दीर्घकाळ राहूनही स्वच्छ आणि निर्मळ जीवन जगले. त्यांचा जन्म उत्तर प्रदेशातील बिजनौर जिल्ह्यातील शेरकोट या गावी झाला. विद्यार्थी दशेत असताना त्यांनी मुस्लिम नेत्यांची देशविरोधी कारस्थानं पाहिली आणि त्यामुळे ते दु:खी होत असत. स्वातंत्र्यासाठी संघर्ष करणारे सर्वजण काँग्रेसच्या झेंड्याखाली काम करत असत. परंतु काँग्रेसच्या नेत्यांचे विचार आणि व्यवहार यातील तफावत पाहून त्यांचा काँग्रेसवरील विश्वास उडाला. अखंड भारताचं समर्थन करणाऱ्या राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी त्यांचा संपर्क आला आणि हा संपर्क पुढे त्यांचा संपूर्ण जीवन व्यापून गेला. त्यांनी संघ प्रचारक जीवनाचा प्रारंभ केला आणि संपूर्ण जीवन संघ कार्यासाठी समर्पित केलं. मुरादाबाद आणि बदायू येथे त्यांनी प्रचारक म्हणून काम केलं. भारतीय जनसंघाची स्थापना झाल्यानंतर त्यांनी संघटनक्षमता आणि व्यवस्था कौशल्य दाखवलं. श्री दीनदयाळजी यांच्या बरोबर त्यांनी काम केलं. दीनदयाळजींची हत्या होण्याआधीपर्यंत ते त्यांची सारी व्यवस्था पाहत असत. जगदीशजी अत्यंत बुद्धिमान आणि अध्ययनशील वृत्तीचे होते. उर्दू भाषेचे जाणकार असलेल्या जगदीशजींनी इंग्रजी भाषेचाही सराव वाढवला. काश्मीर आंदोलनात त्यांनी डॉक्टर मुखर्जी यांच्यासोबत काम केलं. राजकीय क्षेत्रातील वेगवेगळ्या जबाबदाऱ्या त्यांनी पार पाडल्या. जनसंघाचे राष्ट्रीय सचिव म्हणून त्यांनी काम केलं. जनता पार्टीमध्ये विलीनीकरणानंतर ते राष्ट्रीय परिषदेचे स्थायी आमंत्रित सदस्य झाले. भारतीय जनता पार्टीची स्थापना झाल्यानंतर ते प्रवक्ता, राष्ट्रीय सचिव आणि नंतर उपाध्यक्ष झाले. प्रभावी वक्तृत्व आणि तर्कशुद्ध मांडणी करण्याची क्षमता पाहून त्यांना दोन वेळा राज्यसभेमध्ये पाठवण्यात आलं. राज्यसभेतील पक्षाचे उपनेता म्हणून त्यांनी अविस्मरणीय कार्य केलं. वयामुळे तब्येत बिघडू लागल्यावर त्यांनी संघटनेच्या जबाबदारीपासून मुक्तता घेतली. तरीही ते दिल्लीच्या भाजपाच्या केंद्रीय कार्यालयात राहून नवीन कार्यकर्त्यांना सल्लामसलत करत असत. ध्येयनिष्ठ आणि सदा हसतमुख असणारे जगदीशप्रसाद माथुर यांचा वयाच्या 86 व्या वर्षी दिल्लीमध्ये देहान्त झाला. जनसंघ आणि भाजपाचं नाव दूरदूरच्या क्षेत्रामध्ये पोचवण्यात त्यांचं मोठं योगदान आहे.

माधवराव देवळे हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक श्रेष्ठ कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म नागपुरातील एका अत्यंत सामान्य कुटुंबात झाला. त्यांच्या कुटुंबाची गुजराण मंदिराची पूजा अर्चा करण्यात होत असे. त्यामुळे घरात संपूर्ण धार्मिक वातावरण होतं. विद्यार्थी दशेत असताना काही काळ त्यांच्यावर साम्यवादी विचारांचा प्रभाव होता, परंतु त्यांची गोडी खेळामध्ये, विशेषतः कबड्डीमध्ये अधिक होती. उन्हाळ्याच्या सुट्टीत मामाच्या घरी जात असताना ते तिथे भरणाऱ्या संघाच्या शाखेमध्ये कबड्डी खेळताना पाहून आकर्षित झाले. नागपुरमधील शाखेत जाऊ लागल्यावर त्यांचा संपर्क डॉक्टर हेडगेवार यांच्याशी वाढला. कुटुंबाची आर्थिक परिस्थिती दयनीय असल्याने शिक्षण संपताच त्यांनी नोकरी करावी, अशी घरच्यांची अपेक्षा होती. परंतु माधवरावांनी आपलं संपूर्ण जीवन संघ कार्यासाठी देण्याचा निश्चय केला होता. काही काळ नोकरी करून कुटुंबाला मदत करण्याचा विचार त्यांनी केला, परंतु नोकरीच्या अटी पाहून त्यांनी नोकरीकडे पाठ फिरवली. 1942 मध्ये भारत छोडो आंदोलन आणि मुस्लिम तुष्टीकरण जोरात सुरू होतं. द्वितीय सरसंघचालक श्री गुरुजी यांनी आपलं जीवन देशासाठी अर्पण करण्याचं आवाहन केलं. तेव्हा माधवरावांनी उत्तर प्रदेशातील जौनपूर येथे प्रचारक म्हणून काम सुरू केलं. उत्तर प्रदेशाची भाषा, अन्न-पाणी आणि परंपरा यांच्या बाबतीत अनभिज्ञ असलेले माधवराव तिथे गेले आणि कायमचे तिथलेच होऊन गेले. उत्तर प्रदेशातील निरनिराळ्या ठिकाणी काम केल्यावर ते पश्चिम उत्तर प्रदेशचे प्रांत प्रचारक झाले. आणीबाणीमध्ये रामपुर जिल्ह्यातील शहाबाद येथे त्यांना पकडण्यात आलं आणि मीसाबंदी म्हणून तुरुंगात पाठवण्यात आलं. आणीबाणीनंतर त्यांना उत्तर प्रदेश आणि बिहार मिळून होणाऱ्या क्षेत्राचे क्षेत्र प्रचारक म्हणून जबाबदारी दिली गेली. लहान-मोठ्या प्रत्येक कार्यकर्त्याचं म्हणणं शांतपणे आणि गांभीर्याने ऐकून घेऊन निर्णय करणं ही त्यांच्या कार्यशैलीची विशेषता होती. माधवरावांना मधुमेह झाला होता, तरीही त्यांनी प्रांतातील सर्व तालुक्यामध्ये व्यापक प्रवास केला. ते मितभाषी होते, परंतु जेव्हा काही बोलत असत तेव्हा त्यांचं बोलणं टाळण्याची हिम्मत कोणातही होत नसे. प्रवास करणं कठीण होऊ लागल्यावर त्यांच्याकडे विद्याभारती या संस्थेचे उत्तर प्रदेशचे संरक्षक म्हणून जबाबदारी देण्यात आली. त्यांनी अनेक शैक्षणिक प्रकल्पांना नवनवीन आयाम प्रदान केले. वयाच्या 76 व्या वर्षी त्यांनी चिरनिद्रा घेतली. संघ सांगेल तेथे प्रचारक म्हणून जायचं, संपूर्ण अपरिचित भागाशी एकरूप होऊन काम करायचं हे अत्यंत अवघड काम त्यांनी यशस्वी करून दाखवलं. त्यांच्या कार्यक्षेत्राशी ते एकरूप होऊन गेले. संघाच्या कार्यकर्त्यांची अशी उदाहरणं स्वयंसेवकांना प्रेरणा देत राहतात.

पंढरीराव कृदत्त हे एक अत्यंत समर्पित, निष्ठावान आणि त्यागमय जीवन जगणारे कार्यकर्ते होते. बालपणापासूनच शाखेशी जोडले गेलेले पंढरीराव, डॉ. हेडगेवारांच्या दर्शनाने प्रेरित झाले आणि संघकार्याशी एकरूप झाले. गृहस्थाश्रम स्वीकारल्यानंतरही संघकार्य हेच त्यांच्या जीवनाचं केंद्र राहिलं. संघावर बंदी आल्यावर त्यांनी तुरुंगवास भोगला, पण त्यानंतरही ते खचले नाहीत. राजकारणात प्रवेश करून त्यांनी जनसंघाच्या माध्यमातून लोकसेवा केली. विधानसभेत निवडून येऊन त्यांनी विरोधी पक्षनेतेपदाची जबाबदारीही पार पाडली. श्री गुरुजींच्या एका संकेतावर त्यांनी राजकारण सोडून पुन्हा संघात सक्रिय होण्याचा निर्णय घेतला. रायपूर विभाग कार्यवाह, सहसंघचालक आणि प्रांत संघचालक म्हणून त्यांनी संघकार्य विस्तारलं. शिक्षण प्रसारासाठी त्यांनी धमतरी परिसरात मोठं योगदान दिलं. सरस्वती शिशु मंदिरांच्या स्थापनेत ते अग्रभागी होते. त्यांनी स्वतःची जमीन आणि इमारत शैक्षणिक संस्थांना दान दिली. कुष्ठरोग्यांच्या पुनर्वसनासाठी त्यांनी भूमी दान केली आणि भारतीय कुष्ठनिवारक संघाच्या स्थापनेत सहभाग घेतला. रामचरितमानसातील मूल्यांचा प्रचार करण्यासाठी त्यांनी विशेष प्रयत्न केले. धर्मांतरणाला त्यांचा विरोध होता, पण परावर्तन म्हणजे घरवापसी, असं ते स्पष्टपणे सांगत. छत्तीसगडमध्ये परावर्तन चळवळीला त्यांनी गती दिली. शेवटच्या दिवसांपर्यंत ते राष्ट्रहितासाठी चिंतनशील आणि सक्रिय राहिले. मृत्यूपूर्वी त्यांनी स्वहस्ताक्षरात एक पत्र लिहून देशातील संकटांविषयी चिंता व्यक्त केली. त्यांनी युवकांना ‘कल्की अवतार’ मानून राष्ट्रनिर्माणाची अपेक्षा व्यक्त केली. त्यांच्या पत्रातून त्याग, समर्पण आणि राष्ट्रप्रेम झळकत होतं. त्यांनी आपली ४२ एकर जमीन संघाला अर्पण केली, हे त्यांच्या समर्पणाचं प्रतीक होतं. त्यांच्या जीवनातून संघ कार्यकर्त्यांना प्रेरणा मिळते. पंढरीराव कृदत्त हे समर्पणाचं मूर्तिमंत उदाहरण होते.

बाबूराव चौथाईवाले हे संघाच्या कार्यात संपूर्णपणे एकरूप झालेल्या कार्यकर्त्यांचं जिवंत उदाहरण होते. त्यांचं बालपण साध्या शिक्षक कुटुंबात गेलं, पण विचारांनी ते लहानपणापासूनच संघाशी जोडले गेले. डॉ. हेडगेवारांच्या प्रत्यक्ष दर्शनाने त्यांच्या मनावर खोल प्रभाव पडला. वडिलांची परवानगी घेऊन त्यांनी संघाची प्रतिज्ञा घेतली आणि संघकार्याशी निष्ठा जोपासली. शिक्षण पूर्ण करताना त्यांनी प्रचारक म्हणूनही काम केलं आणि शिक्षक म्हणूनही जबाबदारी पार पाडली. संघ शिक्षावर्गांमध्ये त्यांनी मुख्य शिक्षक म्हणून योगदान दिलं. संघबंदीच्या काळात त्यांनी भूमिगत राहून सत्याग्रहाचं संचालन केलं. आणीबाणीच्या काळात त्यांनी श्री गुरुजींचं साहित्य सुरक्षित ठेवण्याची जबाबदारी पार पाडली. त्यानंतर त्यांनी स्वतः तुरुंगवास पत्करला. नागपूरच्या महाल भागातील त्यांचं घर संघ कार्यालयाजवळ असल्याने ते सतत कार्यालयाशी जोडलेले राहिले. श्री गुरुजींच्या पत्रव्यवहाराची जबाबदारी त्यांनी अत्यंत निष्ठेने पार पाडली. त्यांनी जवळपास ११,००० पत्रांची नोंद रजिस्टरमध्ये केली, ज्यावरून ‘पत्ररूप श्री गुरुजी’ हा ग्रंथ तयार झाला. बाळासाहेब देवरस यांच्यासोबतही त्यांनी अनेक महत्त्वाची कामं केली. विजयादशमीच्या भाषणांचे मसुदे ते तयार करत असत. श्री गुरुजी आणि बाबूराव यांचं नातं अत्यंत आत्मीय होतं. गुरुजींच्या खाण्यापिण्याच्या इच्छा बाबूरावांच्या घरातून पूर्ण होत असत. त्यांनी गुरुजींसोबत प्रवासही केला होता. बाळासाहेब देवरस यांच्यावर त्यांनी पुस्तक लिहिलं. सर्वांच्या आग्रहावरून त्यांनी श्री गुरुजींवरही पुस्तक लिहायला सुरुवात केली. मात्र केवळ दोन प्रकरणं लिहिल्यानंतर त्यांची तब्येत बिघडली. ४ फेब्रुवारी १९९६ रोजी त्यांचं निधन झालं. त्यांच्या संकलित माहितीचा पुढे श्रीरंगाहरिजींना उपयोग झाला. बाबूराव चौथाईवाले हे संघकार्याशी एकरूप झालेलं तेजस्वी व्यक्तिमत्त्व होतं.

मदनलाल अग्रवाला हे समाजसेवेच्या क्षेत्रात एक आदर्श ठरलेले व्यक्तिमत्त्व होते. त्यांनी केवळ स्वतःचा उद्योग सांभाळत नव्हे, तर समाजासाठी आपलं संपूर्ण जीवन समर्पित केलं. त्यांच्या कुटुंबाची पार्श्वभूमी आर्थिकदृष्ट्या सक्षम असली तरी त्यांनी संपत्तीचा उपयोग समाजहितासाठी केला. शिक्षण हेच समाजसेवेचं सर्वोत्तम साधन आहे, या विश्वासाने त्यांनी अनेक शैक्षणिक उपक्रम राबवले. त्यांनी नवयुवक संघ स्थापन करून तरुणांना संघाशी जोडण्याचं काम केलं. सामाजिक रूढी, अंधश्रद्धा आणि स्त्रीदमनाच्या प्रथांविरोधात त्यांनी ठाम भूमिका घेतली. त्यांनी आपल्या कुटुंबातही हुंडा न घेता साधेपणाने विवाह करून समाजाला उदाहरण दिलं. वडिलांच्या इच्छेनुसार काही काळ त्यांनी सामाजिक कार्य थांबवून व्यापाराकडे लक्ष दिलं. व्यापार स्थिर झाल्यावर त्यांनी पुन्हा संघ व समाजकार्यात उडी घेतली. ते दक्षिण बिहार प्रांताचे प्रांत संघचालक आणि नंतर संघाच्या केंद्रीय कार्यकारिणीचे सदस्य झाले. त्यांनी वनवासी बांधवांसाठी शाळा, वसतीगृहे आणि एकल विद्यालय योजना सुरू केली. या योजनेत युवक शिक्षक बनून गावातील मुलांना शिकवतो, आणि त्याला मानधन स्थानिक सहकार्याने दिलं जातं. आज देशभरात ५०,००० हून अधिक एकल विद्यालये कार्यरत आहेत. त्यांना पर्यटनाची विशेष आवड होती आणि दरवर्षी रज्जूभैय्यांसोबत ते पर्यटनासाठी जात असत. त्यांनी समाजात सेवा, निष्ठा आणि त्याग यांचे मूर्तिमंत उदाहरण उभं केलं. त्यांच्या कार्यामुळे मारवाडी समाजातही सामाजिक जागृती निर्माण झाली. त्यांनी संघाच्या कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देणारा जीवनमार्ग दाखवला. त्यांचं जीवन हे संघ आणि समाजासाठी समर्पणाचं प्रतीक ठरलं. त्यांनी केवळ विचार मांडले नाहीत, तर ते कृतीत उतरवले. त्यांच्या कार्यामुळे हजारो वनवासी मुलांना शिक्षणाची संधी मिळाली. त्यांचं जीवन हे निष्ठा, सेवा आणि समर्पण यांचं जिवंत उदाहरण आहे. 28 मार्च 2000 रोजी त्यांनी आपलं कर्तृत्वपूर्ण जीवन पूर्ण केलं, पण त्यांच्या कार्याची प्रेरणा आजही जिवंत आहे.

बाबासाहेब नातू हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या मध्य भारतातील कार्याचा मजबूत पाया घालणारे एक अत्यंत प्रभावी आणि समर्पित कार्यकर्ते होते. त्यांचे बालपण आणि शिक्षण शिस्तबद्ध आणि मूल्याधिष्ठित वातावरणात घडले. भोपाळमध्ये नोकरी करत असताना त्यांनी नवाबाच्या राजवटीत हिंदूंवर होणारे अत्याचार पाहिले आणि त्यातून त्यांच्या मनात संघकार्याची प्रेरणा जागी झाली. त्यांनी प्रचारक होण्याचा निर्णय घेतला आणि नोकरीचा राजीनामा दिला, ही त्यांची निष्ठा दाखवणारी गोष्ट होती. त्यांनी भोपाळ, उज्जैन, इंदूर, रतलाम अशा अनेक ठिकाणी संघकार्य विस्तारले. त्यांच्या सहकाऱ्यांमध्ये कुशाभाऊ ठाकरे, हरिभाऊ वाकणकर यांसारखे समर्पित कार्यकर्ते होते. संघावर बंदी आली तरी त्यांनी संघकार्य थांबवलं नाही, तर सोनकच्छ येथे हॉटेल सुरू करून कार्यकर्त्यांना भेटण्याचं ठिकाण निर्माण केलं. बंदी उठताच त्यांनी हॉटेल बंद केलं आणि पुन्हा प्रचारक म्हणून कार्यरत झाले. त्यांनी जिल्हा प्रचारक, विभाग परिचालक, प्रांत प्रचारक, सह क्षेत्र प्रचारक आणि क्षेत्र प्रचारक अशा अनेक जबाबदाऱ्या यशस्वीपणे पार पाडल्या. आरोग्याच्या कारणामुळे जबाबदारी सोडली तरी ते कार्यकर्त्यांच्या संपर्कात राहिले. त्यांच्या कार्यशैलीत माणसांच्या मनाचा वेध घेण्याची विलक्षण क्षमता होती. ते एखाद्या व्यक्तीच्या क्षमतेची अचूक पारख करून त्याला योग्य काम देत. त्यामुळे अनेक प्रकल्प आणि कार्य संघात उभे राहिले. त्यांच्या डोळ्यांना "एक्स-रे मशीन" म्हणणं ही त्यांच्या निरीक्षणशक्तीची साक्ष होती. त्यांनी शेकडो कार्यकर्त्यांचे विवाह जमवले आणि त्यांच्या कुटुंबीयांनाही संघाशी जोडले. वृद्धावस्थेतही ते सतत जागरूक राहून मार्गदर्शन करत. सर्व वयोगटातील लोक त्यांच्याशी संवाद साधायला उत्सुक असत. त्यांचा संपर्क परीघ अत्यंत व्यापक होता. त्यांनी संघकार्याला जीवनधर्म म्हणून स्वीकारलं. त्यांच्या कार्यातून संघाला हजारो समर्पित कार्यकर्ते मिळाले. 15 डिसेंबर 2008 रोजी त्यांनी आपलं कार्यमय जीवन पूर्ण केलं. बाबासाहेब नातू हे संघाच्या कार्यपद्धतीचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांचं जीवन हे निष्ठा, समर्पण आणि माणुसकीचा आदर्श होतं.

जय गोपालजी हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या इतिहासातील एक अत्यंत निष्ठावान, समर्पित आणि धैर्यशील प्रचारक होते. त्यांनी केवळ संघासाठी आपलं संपूर्ण आयुष्य अर्पण केलं, हे त्यांच्या जीवनातील प्रत्येक टप्प्यावरून स्पष्ट होतं. संपन्न कुटुंबात जन्मूनही त्यांनी संघकार्यासाठी सर्व सुखसोयींना दूर सारलं. अभियांत्रिकीमध्ये सुवर्णपदक मिळवूनही त्यांनी नोकरीचा मार्ग न पत्करता प्रचारक होण्याचा निर्णय घेतला. फाळणीच्या काळात कुटुंबावर आलेल्या संकटांनंतरही त्यांनी संघकार्य सोडलं नाही. त्यांनी उत्तर प्रदेशातील अनेक जिल्ह्यांमध्ये संघकार्याचा प्रभावी विस्तार केला. त्यांच्या प्रयत्नातून अनेक युवक प्रचारक बनले. त्यांनी नेपाळमध्येही संघकार्य केलं आणि तिथून पदवी मिळवली. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहून त्यांनी कार्य सुरू ठेवलं आणि कधीही पकडले गेले नाहीत. त्यांनी संपूर्ण उत्तर प्रदेशात कार्यकर्त्यांचा उत्साह वाढवला. नंतर त्यांनी जम्मू-कश्मीर, पंजाब, हरियाणा, हिमाचल प्रदेश आणि दिल्लीतील संघकार्याची जबाबदारी घेतली. आतंकवादाच्या काळातही त्यांनी धैर्याने काम केलं. तब्येत बिघडल्यावरही त्यांनी लेह-लडाखसारख्या दुर्गम भागात प्रवास केला. विद्या भारतीचे संरक्षक म्हणून त्यांनी शिक्षण क्षेत्रातही योगदान दिलं. त्यांनी कधीही आपली तांत्रिक पदवी वैयक्तिक लाभासाठी वापरली नाही. मात्र संघाच्या अनेक संस्थांच्या इमारतींचे नकाशे त्यांनी स्वतः तयार केले. त्यांनी संघकार्याला केवळ सेवा नव्हे तर जीवनधर्म मानलं. त्यांच्या कार्यशैलीत संयम, दूरदृष्टी आणि माणसांशी जोडणारी आत्मीयता होती. त्यांनी संघाच्या विचारांची बीजं अनेक ठिकाणी पेरली. वृद्धावस्थेतही ते कार्याशी जोडलेले राहिले. त्यांचं जीवन हे निष्ठा, त्याग आणि संघाशी एकरूपतेचं प्रतीक होतं. जय गोपालजी हे संघपरंपरेतील एक तेजस्वी दीपस्तंभ होते.

राजाभाऊ महांकाळ हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे अत्यंत निष्ठावान आणि धैर्यशील प्रचारक होते. त्यांनी केवळ विचारांनी नव्हे, तर कृतीनेही संघाच्या मूल्यांची साक्ष दिली. श्री गुरुजींच्या “तिरंग्यासाठीही प्राणांची पर्वा न करता लढतील” या विधानाला त्यांनी आपल्या बलिदानातून सत्य ठरवलं. उज्जैनच्या महाकाल मंदिराच्या पुजारी कुटुंबात जन्मलेले राजाभाऊ लहानपणापासूनच राष्ट्रसेवेच्या संस्कारात वाढले. संघाचे प्रचारक म्हणून त्यांनी सोनकच्छसारख्या संवेदनशील भागात कार्य केलं. तणावाच्या प्रसंगी त्यांनी स्त्रीवेष धारण करून गावात प्रवेश केला, हे त्यांच्या धैर्याचं उदाहरण होतं. संघावर बंदी आली तरी त्यांनी कार्य थांबवलं नाही, तर बाबासाहेब नातूंसोबत हॉटेल सुरू करून कार्यकर्त्यांना आधार दिला. गोवा मुक्ती आंदोलनात त्यांनी तिरंगा हातात घेऊन सर्वात पुढे चाल करत प्राणांची आहुती दिली. गोळी लागून रक्तबंबाळ होऊनही ते “गोवा स्वतंत्र झाला का?” हे विचारत होते. त्यांच्या बलिदानाने हजारो लोक रस्त्यावर उतरले आणि अंत्ययात्रा भव्य झाली. उज्जैनमध्ये त्यांच्या अस्थिकलश यात्रेला जनसागर लोटला. बंदुकीच्या फैरी झाडून क्षिप्रा नदीत त्यांच्या अस्थी विसर्जित करण्यात आल्या. त्यांच्या धैर्याने आणि त्यागाने संघाच्या कार्यकर्त्यांना प्रेरणा मिळाली. त्यांनी संघकार्याला केवळ सेवा नव्हे, तर जीवनधर्म मानलं. संकटातही न डगमगता त्यांनी कार्य सुरू ठेवलं. त्यांच्या कृतीतून राष्ट्रभक्तीचं मूर्तिमंत दर्शन घडलं. त्यांनी संघाच्या विचारांना कृतीत उतरवलं. त्यांच्या बलिदानाने गोवा मुक्ती आंदोलनाला नवी ऊर्जा मिळाली. ते केवळ प्रचारक नव्हते, तर एक जिवंत प्रेरणास्थान होते. त्यांच्या जीवनातून निष्ठा, त्याग आणि राष्ट्रसेवेचा आदर्श उभा राहतो. राजाभाऊंचं नाव संघाच्या आणि देशभक्तीच्या इतिहासात अजरामर राहील.

उत्तमचंद इसराणी हे एक अत्यंत समर्पित, निष्ठावान आणि संयमी व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांनी आपल्या जीवनात संघकार्य, कुटुंब, व्यवसाय आणि समाजकार्य यांचा विलक्षण समतोल साधला. सिंध प्रांतात लहानपणीच संघाचे संस्कार अंगी बाणवलेले इसराणीजी, फाळणीच्या वेळी आपले सर्वस्व गमावूनही खचले नाहीत. निर्वासित म्हणून भोपाळमध्ये नव्याने आयुष्य सुरू करताना त्यांनी वकिलीचा व्यवसाय स्वीकारला आणि त्याचबरोबर संघकार्यालाही अधिक जोमाने वाहून घेतले. त्यांच्या घराचेच संघाचे प्रांत कार्यालय होणे, ही त्यांच्या समर्पणाची साक्ष होती. त्यांनी संघात विविध जबाबदाऱ्या पार पाडल्या आणि कार्यकर्त्यांमध्ये विश्वास, शिस्त आणि प्रेरणा निर्माण केली. आणीबाणीच्या काळात तुरुंगवास पत्करूनही त्यांनी धैर्य गमावले नाही, उलट सहकाऱ्यांचे मनोबल उंचावले. त्यांचा संघावर आणि सत्यावर असलेला विश्वास अढळ होता. बंदीनंतर पुन्हा कार्यात सक्रिय होत त्यांनी संघाच्या पुनरुज्जीवनात मोलाचा वाटा उचलला. तब्येतीच्या अडचणींनंतरही त्यांनी जबाबदाऱ्या सोडल्या तरी कार्य थांबवले नाही. अखिल भारतीय अधिवक्ता परिषदेचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी समाजासाठी कार्य सुरूच ठेवले. त्यांच्या जीवनात संघ हे केवळ संघटन नव्हते, तर एक जीवनपद्धती होती. त्यांनी कधीही शाखा चुकवली नाही, ही त्यांची निष्ठा आणि शिस्त दाखवते. त्यांच्या जीवनात राष्ट्रकार्य हे केवळ कर्तव्य नव्हते, तर तेच त्यांचे ध्येय होते. त्यांनी आपल्या कुटुंबाची जबाबदारी पार पाडताना संघकार्यालाही तितक्याच निष्ठेने वेळ दिला. त्यांच्या जीवनातून संयम, समर्पण, आणि राष्ट्रनिष्ठेचा आदर्श दिसतो. त्यांनी कोणत्याही परिस्थितीत खंबीरपणे उभे राहण्याचे बळ कार्यकर्त्यांना दिले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांचे कार्य आणि विचार प्रेरणादायी ठरले. सुदर्शनजींनी त्यांना श्रद्धांजली अर्पण करताना त्यांच्या जीवनाचे अनुकरणीय उदाहरण म्हणून गौरव केले. उत्तमचंदजी हे एकाच वेळी यशस्वी गृहस्थ, वकील, कार्यकर्ता आणि संघचालक होते. त्यांच्या जीवनाची प्रत्येक भूमिका त्यांनी प्रामाणिकपणे पार पाडली. त्यांच्या कार्यामुळे अनेक कार्यकर्त्यांना दिशा मिळाली आणि संघकार्य अधिक बळकट झाले. अशा या व्यक्तिमत्त्वाचे स्मरण म्हणजेच राष्ट्रसेवेच्या मूळ मूल्यांचे स्मरण होय.

सीतारामजी अग्रवाल: सेवा कार्य करण्यासाठी मनामध्ये शोषित, पीडित, दिनदुबळ्यांच्या व्यथा समजून घेणारी संवेदना असावी लागते. अशीच संवेदनशीलता लाभलेले व्यक्तिमत्त्व म्हणजे विश्व हिंदू परिषदेचे केंद्रीय मंत्री आणि सेवा प्रमुख राहिलेले श्री. सीतारामजी अग्रवाल. त्यांचा जन्म १६ मार्च १९२४ रोजी उत्तर प्रदेशातील इटावा जिल्ह्यातील औरैया या गावी श्री. भजनलाल आणि श्रीमती चंदादेवी यांच्या कुटुंबात झाला. सीतारामजी अग्रवाल हे एक अत्यंत संवेदनशील, समर्पित आणि राष्ट्रनिष्ठ व्यक्तिमत्त्व होते, ज्यांच्या मनात समाजातील शोषित, पीडित, उपेक्षित घटकांप्रती अपार सहवेदना होती. त्यांनी केवळ संघाचे कार्यकर्ते म्हणून नव्हे, तर एक सेवाव्रती म्हणून आपले संपूर्ण आयुष्य समाजसेवेसाठी अर्पण केले. त्यांच्या जीवनात देशभक्ती ही भावना केवळ घोषणांपुरती मर्यादित नव्हती, तर ती कृतीतून सतत प्रकट होत होती. त्यांनी अनेकदा वैयक्तिक सुखसोयींचा त्याग करून समाजासाठी कठोर परिश्रम केले. त्यांच्या सेवाभावामुळे अनेक विरोधकही संघाच्या कार्यप्रणालीचे समर्थक बनले. त्यांनी मैत्री, सहकार्य आणि सेवाभावाच्या माध्यमातून समाजात सकारात्मक परिवर्तन घडवले. शिक्षण, आरोग्य, संस्कार आणि आत्मनिर्भरता या क्षेत्रांत त्यांनी झोपडपट्टीपासून दुर्गम भागांपर्यंत सेवा पोहोचवली. त्यांनी सेवा कार्यासाठी केवळ स्वतःच नव्हे, तर अनेक कार्यकर्ते आणि संस्था तयार केल्या. त्यांचे नेतृत्व हे प्रेरणादायी होते आणि त्यांनी कार्यकर्त्यांमध्ये आत्मविश्वास निर्माण केला. त्यांनी कधीही प्रसिद्धीचा हव्यास धरला नाही, तर शांतपणे आणि सातत्याने कार्य करत राहिले. त्यांच्या जीवनात साधेपणा आणि शिस्त यांचा सुरेख संगम होता. त्यांनी कुटुंबासाठी जबाबदारी पार पाडली, पण समाजासाठी अधिक काळ आणि अधिक मनापासून काम केले. त्यांचे जीवन हे "सेवा परमो धर्मः" या तत्त्वाचे मूर्तिमंत उदाहरण होते. त्यांनी सेवा कार्यात कधीही थकवा, तक्रार किंवा अपेक्षा व्यक्त केली नाही. त्यांच्या कार्यामुळे हजारो गरजू लोकांचे जीवन सुसह्य झाले. त्यांनी देशभर प्रवास करून सेवा प्रकल्पांचे जाळे उभे केले आणि निधी उभारणीसाठीही प्रयत्न केले. त्यांच्या नियोजनशक्तीमुळे अनेक प्रकल्प दीर्घकालीन आणि प्रभावी ठरले. त्यांनी सेवा कार्याला केवळ सामाजिक नव्हे, तर आध्यात्मिक मूल्य दिले. त्यांच्या कार्यशैलीत माणुसकी, सहवेदना आणि संघटन कौशल्य यांचा सुंदर संगम होता. त्यांनी आयुष्यभर समाजासाठी जे दिलं, त्याची परतफेड शक्य नाही, पण त्यांचं जीवन हे अनेकांसाठी प्रेरणास्रोत ठरलं. त्यांच्या कार्याचा प्रकाश अजूनही समाजात पसरत आहे.

ओंकारजी भावे हे विश्व हिंदू परिषद आणि संघ कार्यात संपूर्ण आयुष्य झोकून देणारे एक निष्ठावान कार्यकर्ते होते. त्यांच्या जीवनात संघर्ष, समर्पण आणि सातत्य यांचा सुरेख संगम होता. वयाच्या १४व्या वर्षी ओंकारजी संघाचे स्वयंसेवक झाले आणि १९४०, १९४१ व १९४२ या सलग तीन वर्षे त्यांनी संघशिक्षावर्गाचे तीनही टप्पे पूर्ण केले. आणि प्रचारक म्हणून जीवन सुरू केले. त्यांनी प्रयाग, हरदोई, अलीगढ, आग्रा आणि लखनऊसारख्या ठिकाणी प्रचारक म्हणून काम केले. लखनऊमध्ये त्यांनी राष्ट्रधर्म प्रकाशन आणि मासिकाच्या संपादनातही योगदान दिले. संघशिक्षावर्गाचे स्थानिक मुख्य शिक्षक म्हणून त्यांनी नवा पायंडा पाडला. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहून त्यांनी संघाच्या कार्याला चालना दिली. विश्व हिंदू परिषदेच्या संस्कृती रक्षा निधी संकलनात त्यांनी उत्तर प्रदेशात मोठे योगदान दिले. त्यांनी लखनऊ केंद्र ठेवून परिषद कार्यात सक्रिय सहभाग घेतला. एकात्मता यज्ञ यात्रेतील हरिद्वार-नागपूर रथयात्रेचे नेतृत्व त्यांनी केले. रामजन्मभूमी आंदोलनात त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली. रामजानकी रथांवरील बंदीविरोधात त्यांनी आंदोलनाचे नेतृत्व केले. उत्तर प्रदेश आणि मध्य प्रदेशात परिषद कार्य विस्ताराची जबाबदारी त्यांनी पार पाडली. १९९० च्या कारसेवेमध्ये त्यांनी पथकाचे नेतृत्व केले. त्यांनी मातृशक्ती, दुर्गा वाहिनी आणि बजरंग दलाच्या कार्याला नवे आयाम दिले. लेखन आणि प्रकाशनाची त्यांना विशेष आवड होती. त्यांनी हिंदू विश्व आणि संस्कृती सरगम या प्रकाशनांचे संपादन केले. जगन्नाथराव जोशी यांच्यावर मराठीत ग्रंथ लिहूला, त्यांच्या अनेक भाषणांचे हिंदीत रूपांतर केले. त्यांनी परिषदेसाठी अनेक माहितीपुस्तिका तयार केल्या. शेवटच्या काळात आजारपणातही त्यांनी कार्य सोडले नाही. अखेरपर्यंत सक्रिय राहून त्यांनी संघप्रतिज्ञा पूर्ण केली.

कालिदासजी बसू हे एक निष्ठावान, विचारशील आणि संघकार्याला आयुष्यभर वाहून घेतलेले कार्यकर्ते होते. त्यांनी किशोरवयातच बाळासाहेब देवरस यांच्या प्रभावाखाली संघाच्या शाखेत सहभागी होण्यास सुरुवात केली. नागपूरच्या संघशिक्षावर्गात त्यांनी डॉ. हेडगेवार आणि श्री गुरुजी यांचे सान्निध्य अनुभवले. या अनुभवांनी त्यांच्या मनात संघविचार खोलवर रुजला. नवद्वीप येथे राहून त्यांनी संघकार्य आणि शिक्षण दोन्ही एकत्र सुरू ठेवले. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात लोकांमध्ये भीतीचे वातावरण असताना त्यांनी धैर्याने कार्य सुरू ठेवले. कोलकात्यासारख्या शहरांतून लोक बाहेर पडत असताना संघकार्यकर्ते, विशेषतः कालिदा, लोकांमध्ये धैर्य निर्माण करत होते. शिक्षण पूर्ण करून त्यांनी जिल्हा प्रचारक म्हणून जबाबदारी स्वीकारली. देशाच्या फाळणीनंतर बंगालमधून मोठ्या प्रमाणावर हिंदू निर्वासित भारतात आले. या लोकांसाठी संघाने मदतकार्य उभं केलं आणि कालिदा त्यात सक्रिय होते. कोलकात्यात महानगर प्रचारक म्हणून त्यांनी संघकार्य पुढे नेलं. नंतर त्यांनी कायद्याचे शिक्षण पूर्ण करून कोलकाता उच्च न्यायालयात वकिली सुरू केली. वकिली करतानाही त्यांनी संघकार्य थांबवले नाही. त्यांच्या जबाबदाऱ्यांमध्ये सातत्याने वाढ होत गेली आणि त्यांनी अनेक पदांवर काम केले. ते विवेकानंद केंद्राचे उपाध्यक्ष आणि अधिवक्ता परिषदेचे मार्गदर्शकही होते. त्यांनी रामकृष्ण मिशनमधून विधीवत दीक्षा घेतली होती. बंगालमध्ये राजकीय अडचणी असूनही त्यांनी स्वयंसेवकांना आधार दिला. आपत्तीच्या काळात मदतीसाठी त्यांनी वास्तुहारा सहाय्यता समितीतून कार्य केले. त्यांनी आपल्या कुटुंबालाही संघविचाराशी जोडले. त्यांच्या पत्नी प्रतिमा बसू या सेविका समितीच्या प्रांत संचालिका होत्या. अखेरपर्यंत कार्यरत राहून त्यांनी संघविचाराची सेवा केली. न्यायालयातील कक्षातच त्यांचे हृदयविकाराने निधन झाले.

यशवंतराव केळकर हे अखिल भारतीय विद्यार्थी परिषदेच्या वैचारिक आणि संघटनात्मक पायाभरणीचे प्रमुख शिल्पकार होते. त्यांचा जन्म पंढरपूर येथे झाला. बालपणापासूनच त्यांच्यावर आईच्या प्रगत विचारांचा प्रभाव होता. शिक्षणात ते नेहमीच उजवे होते आणि मराठी-इंग्रजी साहित्याची त्यांना विशेष आवड होती. पुण्यात शिक्षण घेत असताना ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी जोडले गेले. भारत छोडो आंदोलनानंतर त्यांनी क्रांतिकारी विचारांचा अभ्यास केला आणि काही काळ बॉम्ब बनवण्याचं प्रशिक्षणही घेतलं. संघशिक्षावर्ग पूर्ण करून त्यांनी प्रचारक म्हणून नाशिक आणि सोलापूर येथे काम केलं. पुढे त्यांनी एम.ए. इंग्रजीत प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण होऊन प्राध्यापक म्हणून कारकीर्द सुरू केली. त्यांनी नॅशनल कॉलेजमध्ये विभागप्रमुख म्हणून १९८५ पर्यंत काम केलं. १९५८ मध्ये त्यांनी प्राध्यापिका शशिकला ताईंशी विवाह केला. विद्यार्थी परिषदेच्या प्रारंभिक टप्प्यात त्यांनी संघटनेला वैचारिक अधिष्ठान दिलं. त्यांनी परिषदेला प्रांतीय व राष्ट्रीय अधिवेशनांची रचना दिली. अनेक वर्षे परिषदेचं कामकाज त्यांच्या घरातूनच चालत असे. १९६७ मध्ये ते राष्ट्रीय अध्यक्ष झाले, पण एक वर्षातच पद सोडून पडद्यामागे राहून कार्य करत राहिले. आणीबाणीच्या काळात त्यांना मीसाबंदी म्हणून तुरुंगात डांबण्यात आलं. नाशिक रोड कारागृहात त्यांनी शिबिरासारखे वातावरण निर्माण केलं. तुरुंगातही त्यांनी राजकीय बंदींशी मैत्रीपूर्ण संबंध प्रस्थापित केले. आणीबाणी संपल्यानंतर त्यांनी पुन्हा परिषद कार्यात स्वतःला झोकून दिलं. १९८४ मध्ये त्यांच्या षष्ठ्यब्दीपूर्तीचा कार्यक्रम देशभर साजरा झाला. त्याच काळात त्यांना गंभीर आजार जडले आणि तब्येत खालावली. ६ डिसेंबर १९८८ रोजी त्यांचे निधन झाले. विद्यार्थी परिषदेच्या उभारणीत त्यांचे योगदान अमूल्य आणि अविस्मरणीय आहे.

विश्वनाथजी विश्वनाथजी हे एक अत्यंत धैर्यशील आणि निष्ठावान कार्यकर्ते होते, ज्यांनी पंजाबमधील आतंकवादाच्या काळातही पाय घट्ट रोवून कार्य सुरू ठेवले. त्यांनी गावोगावी जाऊन स्वयंसेवक आणि सामान्य नागरिकांना हिम्मत दिली आणि त्यांचा उत्साह वाढवला. त्यांचा जन्म अमृतसरजवळ गोइंदवाल साहिब येथे झाला आणि शिक्षण खालसा कॉलेजमध्ये झाले. विद्यार्थी अवस्थेतच ते संघाच्या संपर्कात आले आणि देशाच्या विभाजनाच्या काळात संघकार्यात पूर्णपणे झोकून दिले. घरच्यांचा विरोध असूनही त्यांनी संघकार्याचा निश्चय केला आणि प्रचारक म्हणून काम सुरू केले. मिंटगुमरी (आता पाकिस्तानमध्ये आहे) जिल्ह्यातील मुस्लिम गुंडांच्या विरोधात त्यांनी हिंदू युवकांचे पथक तयार करून प्रतिकार केला. फाळणीनंतर त्यांनी हिंदू समाजाचे पुनर्वसन करण्याचे कार्य केले. संघावर बंदी आल्यावर त्यांनी सत्याग्रहात भाग घेतला आणि अटकही करून घेतली. बंदी उठल्यानंतर त्यांनी विविध जिल्ह्यांमध्ये प्रचारक म्हणून काम केले. पंजाबमध्ये आतंकवादाच्या विरोधात त्यांनी स्वयंसेवकांना आणि अन्य नागरिकांना लढण्यासाठी प्रेरित केले. शाखांवर हल्ले झाले तरी त्यांनी संयम राखून कार्य सुरू ठेवले. त्यांच्या धैर्यामुळे पंजाबमध्ये गृहयुद्ध टळले आणि विदेशी शक्तींना निराश व्हावे लागले. संघाला हिंदी भाषेचा समर्थक मानले जात असतानाही त्यांनी पंजाबी भाषेत संवाद साधून सिख बांधवांना संघात जोडले. त्यांच्या संवाद कौशल्यामुळे संघकार्य अधिक व्यापक झाले. उत्तर भारतातील अनेक प्रांतांचे काम त्यांनी सांभाळले. धर्म जागरण विभागाचे प्रमुख म्हणून त्यांनी देशभर प्रवास केला. व्याधीमुळे प्रवास कठीण झाल्यावर त्यांनी अमृतसर कार्यालयात निवास केला. दैनिक शाखेच्या बाबतीत ते अत्यंत अग्रही होते. त्यांच्या कार्यामुळे आतंकवादाच्या विरोधात एक मजबूत पायाभूत रचना तयार झाली. 24 मे 2007 रोजी पहाटे अमृतसर कार्यालयात त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या कार्याचे वर्णन आतंकवादाच्या विरोधातील "दृढपहाड" असेच करावे लागेल.

राम नरेश सिंह हे भारतीय मजदूर संघाचे एक अत्यंत समर्पित आणि निष्ठावान कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म एका सामान्य शेतकरी कुटुंबात झाला आणि लहानपणापासूनच त्यांचं हस्ताक्षर सुंदर असल्यामुळे शासकीय नोकरी मिळाली. नोकरी करत असतानाच त्यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या शाखेत सहभागी होण्यास सुरुवात केली. वयाने मोठे असल्यामुळे शाखेत त्यांना ‘बडेभाई’ म्हणून ओळख मिळाली. सुरुवातीला संघाची विजार घालण्याचा त्यांना संकोच वाटत होता, पण कार्यकर्त्यांच्या प्रेमळ खोडकरपणामुळे तो संकोच दूर झाला. त्यांनी आपल्या गावातही शाखा सुरू केली आणि नियमितपणे प्रवास करत ती चालवली. त्यांच्या वडिलांना हे पटत नव्हतं, पण स्वयंसेवकांच्या सेवेमुळे त्यांच्या वडीलांचे मत बदलले. त्यांनी सरकारी नोकरी सोडून प्रचारक जीवन स्वीकारलं. उत्तम काम करत असल्याने त्यांच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांचा राजीनामा स्वीकारायला वेळ घेतला. लहानपणीच त्यांचा विवाह झाला होता. प्रचारक झाल्यावर त्यांचे वडील म्हणाले, “प्रभू रामचंद्रजी यांनी वनात जाताना सीतेला आपल्याबरोबर नेलं होतं.” त्यावर बडेभाई म्हणाले, “मी तर रामाचा सेवक लक्ष्मण आहे आणि लक्ष्मण एकटेच गेले होते.” विंध्याचल आणि मिर्झापूरमध्ये त्यांनी जिल्हा प्रचारक म्हणून काम केलं. बंदीच्या काळात त्यांनी कारागृहात राहून संघकार्य चालू ठेवले. कानपूरमध्ये प्रभात शाखांचं काम करताना त्यांनी सायकलवर भ्रमंती केली. गरीब मजुरांच्या वस्त्यांमध्ये जाऊन त्यांनी संघकार्य रुजवलं. त्यांनी चिकित्सालय, शाळा आणि समाज संस्थांची स्थापना केली. जनसंघाच्या वतीने निवडणूकही लढवली. तब्येत बिघडल्यावर त्यांनी संघ कार्यालयात जबाबदाऱ्या स्वीकारल्या. भारतीय मजदूर संघात त्यांनी कार्य सुरू केलं आणि आर्थिक अडचणींमध्येही संघटनेला बळ दिलं. विधान परिषदेमुळे मिळालेल्या प्रवास सुविधांचा उपयोग करून त्यांनी संघटनेचं जाळं विस्तारलं. ते राष्ट्रीय महामंत्री झाले आणि अनेक लेख व पुस्तके लिहिली. कॅन्सरमुळे त्यांची दृष्टी गेली, पण भेटणाऱ्यांशी बोलताना त्यांच्या डोळ्यातून अश्रू वाहत. अखेर २ मे १९८५ रोजी त्यांचं निधन झालं, पण त्यांचं कार्य आजही प्रेरणा देतं.

कृष्णलाल शर्मा हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे अत्यंत समर्पित आणि धैर्यशील प्रचारक होते. त्यांनी खडतर परिस्थितीतही संघकार्य सुरू ठेवून समाजात सकारात्मक परिवर्तन घडवले. लहानपणापासूनच हुशार विद्यार्थी असलेल्या कृष्णलालजींचा संघाशी विद्यार्थी दशेतच संपर्क आला. बँकेत नोकरी करत असतानाही त्यांनी संघकार्याला वेळ दिला. संघ शिक्षावर्गात सहभागी झाल्यावर त्यांनी नोकरी सोडून प्रचारक होण्याचा निर्णय घेतला. देशाच्या फाळणीच्या काळात त्यांनी हिंदू समाजाच्या रक्षणासाठी जीव धोक्यात घालून काम केले. मुस्लिम विद्यार्थ्यांच्या गाडीत वेषांतर करून त्यांनी शुजाबाद गाठले. तिथे त्यांनी शीख आणि हिंदू बांधवांना सुरक्षित भारतात पोहोचवण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी अनेक लोकांना वाचवून स्वतःही भारतात परतले. विस्थापितांच्या पुनर्वसनासाठी त्यांनी रोहतक आणि बहादूरगडमध्ये काम केले. गांधीहत्येनंतर संघावर बंदी आली आणि त्यांना कारागृहात राहावं लागलं. बंदी उठल्यानंतर त्यांनी पुन्हा संघकार्य सुरू केलं. जनसंघात संघटनमंत्री म्हणून त्यांनी उत्तर भारतात काम केलं. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहून त्यांनी पक्षकार्य चालू ठेवले. भारतीय जनता पक्षात सचिव आणि नंतर उपाध्यक्ष म्हणून त्यांनी जबाबदाऱ्या पार पाडल्या. राज्यसभा सदस्य आणि लोकसभा खासदार म्हणून त्यांनी जनतेची सेवा केली. त्यांनी प्रत्येक जबाबदारी सहर्ष स्वीकारली आणि राजकारणातही निर्विवाद राहिले. संकटातही न डगमगता त्यांनी कार्यकर्त्यांना प्रेरणा दिली. त्यांच्या जीवनात संघकार्य हेच ध्येय होतं. त्यांनी संघाच्या विचारांना राजकीय क्षेत्रातही प्रामाणिकपणे जपलं. अखेरपर्यंत कार्यरत राहून त्यांनी कर्मयोगी जीवन जगलं. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांचं कार्य प्रेरणादायी ठरतं.

राम शंकर अग्निहोत्री हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे प्रचारक आणि पत्रकारितेतील एक ध्येयनिष्ठ व्यक्तिमत्त्व होते. लहानपणापासूनच त्यांना संघ शाखेची आणि लेखनाची आवड होती. देशात फाळणीकडे वाटचाल सुरू असताना त्यांनी शिक्षण अर्धवट सोडून प्रचारक जीवन स्वीकारले. त्यांनी मंडला जिल्ह्यातून प्रचारक म्हणून कार्य सुरू केले आणि नंतर विद्यार्थी परिषद व जनसंघात संघटनमंत्री म्हणून काम पाहिले. शिक्षण पूर्ण करून त्यांनी पत्रकारितेची पदविका घेतली आणि लेखन क्षेत्रात प्रवेश केला. त्यांनी अनेक तरुणांना संघाशी जोडले, ज्यात संघाचे पाचवे सरसंघचालक श्री सुदर्शनजी यांचाही समावेश होता. लखनऊमध्ये राष्ट्रधर्म मासिकाचे पुनरुज्जीवन करून त्यांनी संपादन केले. पांचजन्य, युगधर्म, हिंदुस्थान समाचार यांसारख्या अनेक पत्रिकांचे संपादन त्यांनी केले. काश्मीर सत्याग्रहात त्यांनी सक्रिय सहभाग घेतला. आणीबाणीच्या काळात समाचार संस्थेत उपसंपादक म्हणून काम केले. भारत-पाक युद्धाच्या काळात त्यांनी युद्ध वार्तांचे संकलन केले. नेपाळमध्ये वार्ताहर म्हणून काम करत त्यांनी आंतरराष्ट्रीय अनुभव घेतला. रामजन्मभूमी आंदोलनाच्या काळात त्यांनी विविध मीडिया केंद्रांचे संचालन केले. संघ, जनसंघ आणि भाजपातील वरिष्ठ नेत्यांशी त्यांचे घनिष्ठ संबंध होते. भाजपच्या केंद्रीय मीडिया प्रकोष्ठात त्यांनी महत्त्वाचे योगदान दिले. मीडिया वॉच चे संपादन आणि प्रकाशन त्यांनी केले. त्यांनी अनेक देशांमध्ये पत्रकार म्हणून प्रवास केला. त्यांच्या कार्यासाठी त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले. त्यांनी विविध विषयांवर पुस्तके लिहून राष्ट्रवादी विचारांचा प्रसार केला. अखेरच्या काळात रायपूर येथे हृदयक्रिया बंद होऊन त्यांचे निधन झाले, तेव्हा ते मानव अध्ययन व संशोधन केंद्राचे अध्यक्ष होते.

हो. वे. शेषाद्री हे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे अत्यंत विचारवंत आणि ध्येयनिष्ठ प्रचारक होते. त्यांनी संघाच्या विचारसरणीचा प्रचार आणि प्रसार लेखनाच्या माध्यमातून प्रभावीपणे केला. रसायनशास्त्रात सुवर्णपदक मिळवूनही त्यांनी संघकार्याला प्राधान्य दिलं. दक्षिण भारतात त्यांनी संघकार्याचा विस्तार करत अनेक कार्यकर्ते तयार केले. यादवराव जोशी यांच्या प्रभावाखाली त्यांनी वैचारिक आणि संघटनात्मक कार्यात प्रावीण्य मिळवलं. लेखन हे त्यांचं प्रमुख साधन होतं आणि त्यांनी दररोज लेखनासाठी वेळ राखून ठेवला. त्यांनी विक्रम, उत्थान, पांचजन्य, ऑर्गनायझर, राष्ट्रधर्म यांसारख्या पत्रिकांमध्ये नियमित लेखन केलं. वाचक वर्ग त्यांच्या लेखनाची उत्सुकतेने वाट पाहत असे. त्यांनी बेंगळुरूमध्ये राष्ट्रोत्थान परिषद स्थापन करून विचार साहित्य निर्मितीला चालना दिली. संस्कृत प्रचार आणि सेवाकार्य विस्तारासाठीही त्यांनी योगदान दिलं. त्यांनी १०० हून अधिक पुस्तके लिहिली, ज्यात बंच ऑफ थॉट्स हे गुरुजींच्या भाषणांवर आधारित पुस्तक विशेष प्रसिद्ध आहे. त्यांच्या अनेक पुस्तकांचे विविध भाषांमध्ये अनुवाद झाले. त्यांच्या पुस्तकाला कन्नड साहित्य अकादमीचा पुरस्कार मिळाला. त्यांच्या भाषणशैलीत साधेपणा आणि प्रभाव होता. त्यांनी आंतरराष्ट्रीय मंचांवर हिंदुत्वाचे विचार प्रभावीपणे मांडले. संघाच्या नेतृत्वाची जबाबदारी स्वीकारण्यास त्यांनी नम्रतेने नकार दिला. त्यांनी सुदर्शनजींना पुढे आणण्यासाठी आग्रह धरला. अखेरच्या काळात त्यांनी संघ कार्यालयातच निवास केला. आजारपणातही त्यांनी आत्मशक्तीने निर्णय घेतला. त्यांनी जीवनरक्षक औषधांचा त्याग करून शांतपणे मृत्यूला सामोरे जाण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या जाण्याने संघकार्याच्या इतिहासात एक तेजस्वी अध्याय संपला.

पी. माधव हे केरळमधील राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे एक अत्यंत आदरणीय आणि प्रभावी कार्यकर्ते होते. त्यांचा जन्म कोझिकोडच्या प्रतिष्ठित राजपरिवारात झाला होता. शिक्षणात प्रावीण्य मिळवून त्यांनी रसायनशास्त्रात बीएससी पूर्ण केली आणि गणित व संस्कृत विषयातही विशेष रुची ठेवली. चेन्नईमध्ये शिक्षण घेत असताना त्यांचा संपर्क संघ प्रचारक दादाराव परमार्थ यांच्याशी आला. श्री गुरुजींच्या आग्रहामुळे त्यांनी प्रचारक जीवन स्वीकारले. त्यांनी केरळमधील तेलिचेरी येथे कार्य सुरू केले, जिथे संघकार्य अत्यंत प्राथमिक अवस्थेत होते. त्या काळात गांधीहत्येनंतर संघावर बंदी आली आणि हिंदू समाजाला मोठ्या त्रासाला सामोरे जावे लागले. मल्लप्पुरम येथे नरसंहार आणि शबरीमला मंदिराला आग लावण्याच्या घटना घडल्या. संघावर बंदी असताना त्यांनी सत्याग्रहात भाग घेतला आणि तुरुंगवास पत्करला. बंदी उठल्यानंतर त्यांनी त्रावणकोरमध्ये हिंदू महामंडळ संमेलन आयोजित करून स्थानिक नेत्यांना संघाशी जोडले. मुसलमान, ख्रिश्चन आणि कम्युनिस्ट विरोधामुळे संघकार्याला अनेक अडचणी आल्या. त्यांनी जिल्हा प्रचारक, विभाग प्रचारक आणि बौद्धिक प्रमुख म्हणून काम केले. वास्तुशास्त्र आणि तंत्रविद्येचे ते जाणकार होते. मंदिरांतील पुजाऱ्यांना योग्य प्रशिक्षण मिळावे म्हणून त्यांनी तंत्र विद्यापीठाची स्थापना केली. कांची शंकराचार्य जयेंद्र सरस्वती यांच्या हस्ते त्याचा दीक्षा विधी पार पडला. मंदिरांच्या देखभालीसाठी त्यांनी केरळ क्षेत्र संरक्षण समिती स्थापन केली. जातीवर आधारित भेदभाव नष्ट व्हावा म्हणून त्यांनी सर्व जातींसाठी मंदिर प्रवेश आणि उपनयन संस्काराची व्यवस्था सुचवली. मंदिर हे संस्कार केंद्र व्हावे यासाठी त्यांनी प्रयत्न केले. १९८२ च्या विशाल हिंदू संमेलनात त्यांची महत्त्वाची भूमिका होती. ते प्रभावी वक्ते आणि लेखक होते, ज्यांच्या भाषणाने लोकांमध्ये चैतन्य निर्माण होत असे. त्यांनी क्षेत्र चैतन्य रहस्यम हे संस्कृत अभ्यासकांसाठी पुस्तक लिहिले. श्री गुरुजीप्रमाणेच त्यांनी स्वतःचं श्राद्ध केलं होतं. सप्टेंबर १९८८ मध्ये त्यांच्या निधनाने केरळच्या संघकार्याला मोठा धक्का बसला.

कृष्णचंद्र भार्गव: भैयाजी अर्थात श्री कृष्णचंद्र भार्गव यांचा जन्म अजमेरमध्ये एका संपन्न, सुशिक्षित आणि प्रतिष्ठित कुटुंबात झाला होता. त्यांचे वडील बंधू डीएसपी होते आणि इंग्रजांच्या काळात हे पद विशेष मानाचे मानले जात असे. बालपणात त्यांना हॉकी, फुटबॉल आणि क्रिकेटमध्ये रस होता, पण मित्रांच्या प्रेरणेने ते राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्याकडे वळले. त्यांनी भारत छोडो आंदोलनात भाग घेतला आणि संघाचे तीन वर्षांचे प्रशिक्षण पूर्ण करून प्रचारक बनले. बिकानेर जिल्ह्यात प्रचारक म्हणून काम करताना त्यांनी सायकल विकत घेऊन संपूर्ण जिल्ह्याचा प्रवास केला. संघावर बंदी आल्यावर ते 17 महिने तुरुंगात राहिले, जिथे सुरुवातीला निकृष्ट भोजन मिळत होते, पण तक्रारीनंतर त्यांना राजकीय बंदी म्हणून मान्यता मिळाली. आसाममध्ये काम करताना दमट हवामानामुळे त्यांना गुडघेदुखीचा त्रास झाला आणि त्यांना पुन्हा राजस्थानमध्ये बोलावण्यात आले. गांधीजींच्या हत्येनंतर संघाकडे लोक वाईट नजरेने पाहू लागले, त्यामुळे त्यांचे जीवन अधिक कठीण झाले. त्यांनी अनेक वेळा सायकलवर प्रवास करून संघकार्य चालू ठेवले. गोरक्षा स्वाक्षरी अर्थात हस्ताक्षर अभियानात त्यांनी पुष्कर जत्रेत प्रदर्शनी लावली आणि लाखाहून अधिक स्वाक्षऱ्या जमा केल्या. कलकत्त्यात लहान मुलांची अन्नासाठी झटापट पाहून त्यांनी आयुष्यभर एक वेळचं भोजन करण्याचा निश्चय केला. ते उत्कृष्ट गीतगायक, वंशीवादक आणि चित्रकार होते, आणि होळीच्या दिवशी रंग न खेळता एकांतात चित्र काढून कार्यकर्त्यांना भेट देत. कुणाच्या घरी भोजनास गेल्यावर ते कुटुंबातील सर्वांना बरोबर घेऊन भोजन करत. त्यांच्या आपुलकीच्या स्वभावामुळे प्रत्येक व्यक्ती प्रभावित होत असे. त्यांनी काँग्रेस खासदाराकडूनही निधी संकलनात सहभाग घेतला. बंदी काळात भूमिगत राहून मौलवीच्या वेषात फिरताना पोलिसांनी त्यांना ओळखले आणि तुरुंगात पाठवले. वृद्धावस्थेत त्यांना अनेक व्याधी जडल्या, पण त्यांनी कार्य थांबवले नाही. त्यांची राहणी अतिशय साधी होती; एका पिशवीत सर्व सामान आणि मगावर डोकं ठेवून झोपत. बसने प्रवास करताना फार गर्दी असेल तर ते छतावर बसत. 1998 आणि 1999 मध्ये त्यांच्यावर क्षेत्र सेवा प्रमुख आणि प्रचारक प्रमुख अशी जबाबदारी होती. अखेर 2011 मध्ये जोधपूरच्या रुग्णालयात त्यांचे निधन झाले. आत्मीयतेचं मूर्तिमंत प्रतीक म्हणून भैयाजी यांचे जीवन आजही प्रेरणादायी आहे.

वसंतराव भट हे बंगालमधील राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या कार्याला भक्कम आधार देणारे एक समर्पित कार्यकर्ते होते. त्यांचे बालपण ग्वाल्हेरमध्ये गेले आणि वडिलांच्या निधनानंतर त्यांचे पालनपोषण वडील बंधूंनी केले. शिक्षणात प्रावीण्य मिळवून त्यांनी नागपूर विद्यापीठातून मराठी विषयात एम.ए. पूर्ण केले आणि काही काळ नोकरी केली, पण संघाच्या कार्यात ओढ असल्यामुळे त्यांनी नोकरीचा राजीनामा देऊन प्रचारक म्हणून जीवन सुरू केले. सुरुवातीला जबलपूर विभागात काम करत असताना संघावर बंदी आली, तरीही एकनाथजी रानडे यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांनी खचून न जाता कार्य सुरू ठेवले. बंगालमध्ये काम करताना त्यांनी बंगाली भाषा आत्मसात केली आणि स्थानिक संस्कृतीशी एकरूप होत ‘वसंतदा’ म्हणून ओळख मिळवली. सुरुवातीला रेल्वे स्टेशनवर झोपून त्यांनी संघकार्य सुरू ठेवले आणि पुढे प्रांत प्रचारक म्हणून जबाबदारी स्वीकारली. बंगालमध्ये व्यापारी वर्गात कार्य सुरू असताना त्यांनी ग्रामीण भागात वामपंथी प्रभाव असतानाही संघकार्य पोहोचवले. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहूनही पोलिसांच्या तावडीत न सापडता त्यांनी कार्य चालू ठेवले आणि हजारो कार्यकर्त्यांनी सत्याग्रह करून तुरुंगवास भोगला. आणीबाणी संपल्यानंतर वनवासी कल्याण आश्रमाच्या कार्याचा विस्तार करण्यासाठी त्यांना पूर्वोत्तर भारताची जबाबदारी देण्यात आली. त्यांनी शून्यापासून सुरुवात करून २५ वर्षांत हे कार्य प्रभावीपणे उभं केलं आणि कोलकात्यात ‘कल्याण भवन’ निर्माण करून उपक्रमांचे केंद्र स्थापन केले. पूर्णतः शाकाहारी असलेल्या वसंतदांनी मासळीच्या तर्रीबरोबर भात खाण्याची सवय अंगीकारली आणि प्रत्येक ठिकाणी आपली आहारशैली सांभाळली. त्यांचा दिनक्रम अत्यंत शिस्तबद्ध होता—पहाटे उठणे, पूजा, व्यायाम हे त्यांनी अखेरपर्यंत पाळले. अंथरुणावर असतानाही शरीर ठीक ठेवण्याचा प्रयत्न करत त्यांनी कार्याची नाळ कायम ठेवली. क्रोध आणि अहंकारापासून मुक्त राहून त्यांनी अत्यंत मर्यादित गरजांमध्ये जीवन जगले. दोन पिशव्यांमध्ये त्यांचे कपडे आणि वस्तू राहत असत. आर्थिक अडचणी असूनही त्यांनी मैलोनमैल पायी प्रवास केला आणि विश्रांती न घेता कार्यक्रम पूर्ण केले. वृद्धावस्थेत कोलकात्यातील केशव भवनमध्ये राहूनही ते संघ आणि वनवासी कल्याण आश्रमाच्या कामाची चौकशी करत असत. त्यांच्या कार्यशक्तीमुळे पूर्वोत्तर भारतात वनवासी कल्याण आश्रमाचे कार्य विस्तारले आणि त्यांना ‘पूर्वोत्तरचे भगीरथ’ म्हणून ओळख मिळाली. २६ एप्रिल २०१३ रोजी पहाटे कोलकाता संघ कार्यालयात त्यांचे निधन झाले. त्यांच्या जीवनातील साधेपणा, समर्पण आणि कार्यनिष्ठा ही संघकार्याला प्रेरणा देणारी ठरली.

रामप्रकाशजी धीर यांचे बालपण ब्रह्मदेशातील मोनिवा नगरात गेले. त्यांचे वडील एक प्रतिष्ठित व्यापारी होते. ते बर्मी संस्कृतीत वाढले. दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात त्यांच्या कुटुंबाने ब्रह्मदेश सोडून भारतात स्थलांतर केले आणि जालंधरमध्ये स्थायिक झाले, जिथे रामप्रकाशजींचे शिक्षण सुरू राहिले. भारतात आल्यानंतर त्यांचा संपर्क राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाशी आला आणि हळूहळू संघकार्य त्यांच्या जीवनाचा केंद्रबिंदू बनला. त्यांनी बी.ए. शिक्षण पूर्ण केले, ज्यात बर्मी भाषा हा एक विषय होता, आणि शिक्षण पूर्ण होताच ते प्रचारक झाले. बालपण ब्रह्मदेशात गेले असल्यामुळे त्यांना तिथेच संघकार्यासाठी पाठवण्यात आले, परंतु राजकीय अस्थिरतेमुळे त्यांना भारतात परत बोलावण्यात आले. काही काळ पंजाबमध्ये प्रचारक म्हणून काम केल्यानंतर, डॉ. मंगल सेन यांच्या आग्रहावरून त्यांना पुन्हा ब्रह्मदेशात पाठवण्यात आले. ब्रह्मदेशात संघकार्य सुरू करणे अत्यंत कठीण होते, कारण साधनांची आणि कार्यकर्त्यांची कमतरता होती, तसेच भौगोलिक अडचणीही होत्या. अशा परिस्थितीत रामप्रकाशजींनी शेकडो मैल पायपीट करून अनेक नगरांमध्ये शाखा स्थापन केल्या. ब्रह्मदेश बौद्ध देश असल्यामुळे त्यांनी महात्मा बुद्धांच्या विचारांवर आधारित एक प्रदर्शनी तयार केली, ज्यामुळे स्थानिक लोकांमध्ये संघकार्याबद्दल सकारात्मकता निर्माण झाली. ही प्रदर्शनी शासन आणि प्रशासनाच्या लोकांना इतकी भावली की त्यांनी ती देशभर लावण्याचा आग्रह धरला आणि सहकार्य दिलं. या प्रदर्शनीमुळे हिंदू आणि बौद्ध धर्मांमध्ये समन्वय निर्माण झाला आणि रामप्रकाशजींचा व्यापक प्रवास सुरू झाला. पुढे ही प्रदर्शनी थायलंडमध्येही लावण्यात आली आणि ती ब्रह्मदेशातील संघकार्याच्या विस्तारात मैलाचा दगड ठरली. ही प्रदर्शनी यंगूनमधील ऐतिहासिक पगोडा परिसरात वाळूच्या मूर्ती आणि विद्युत रोषणाईसह सादर करण्यात आली, जी त्या काळात अत्यंत नवलाईची गोष्ट होती. पहिल्याच दिवशी प्रदर्शनीने लोकांची मने जिंकली आणि विद्वान, भिक्षू, नागरिक यांना आकर्षित केले. रामप्रकाशजींनी आपलं संपूर्ण जीवन ब्रह्मदेश आणि थायलंडमधील संघ शाखांच्या विस्तारासाठी समर्पित केलं. वृद्धावस्थेत त्यांनी यंगूनजवळील आश्रमात राहून ब्रह्मदेशातील संघकार्याचा इतिहास लिहायला सुरुवात केली. त्यांच्या निधनाच्या वेळी ते ब्रह्मदेशातच होते आणि त्यांचे अंत्यसंस्कारही तिथेच झाले. त्यांचा संपूर्ण परिवार संघकार्याशी जोडलेला होता, ज्यात त्यांच्या मोठ्या भावानेही विश्व हिंदू परिषदेच्या कार्यात योगदान दिलं. रामप्रकाशजींच्या कार्यातून त्यांची कल्पकता, समर्पण आणि बहुआयामी व्यक्तिमत्त्व स्पष्ट होते. त्यांनी अत्यंत कठीण परिस्थितीतही संघकार्याचा विस्तार केला आणि स्थानिक संस्कृतीशी समरस होऊन लोकांमध्ये विश्वास निर्माण केला. त्यांच्या प्रेरणादायी प्रयत्नांमुळे ब्रह्मदेशात संघकार्य रुजले.

लक्ष्मण सिंह शेखावत यांचे जीवन हे संघ कार्यकर्त्यांनी समाजाच्या सर्व क्षेत्रात कसा संपर्क साधावा याचे जिवंत उदाहरण आहे. त्यांचे वडील बंधू राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे सक्रिय कार्यकर्ते होते. ते विद्यार्थ्यांवर पुत्रवत प्रेम करत. काही विद्यार्थ्यांना स्वतःकडे ठेवून शिकवत, ज्यातून अनेक प्रचारक घडले. लक्ष्मण सिंहजींनी 1944 मध्ये स्वयंसेवक म्हणून कार्य सुरू केले आणि फाळणीच्या अराजकतेच्या काळात प्रचारक होण्याचा निश्चय केला. त्यांनी राजस्थानातील विविध जिल्ह्यांमध्ये प्रचारक म्हणून काम केले आणि नंतर सहप्रांत प्रचारक व प्रांत प्रचारक म्हणून जबाबदारी सांभाळली. बासवाडा आणि डुंगरपूरसारख्या नारू रोगग्रस्त भागात लोक जायला घाबरत असताना त्यांनी आनंदाने तिथे राहून कार्य केले. काँग्रेसच्या प्रभावामुळे शाखेत येण्यास लोक संकोच करत, पण त्यांच्या गोड स्वभावामुळे शाखांचा विस्तार झाला. औपचारिक शिक्षण कमी असले तरी अनुभवातून मिळवलेले ज्ञान त्यांच्या कार्यशैलीतून दिसत असे. ते इंग्रजी सहजतेने बोलत आणि नव्या-जुन्या कार्यकर्त्यांशी आत्मीय संबंध ठेवत. जिथे जात तिथे कार्यकर्त्यांचा संच उभा राहत असे. आणीबाणीच्या काळात भूमिगत राहून त्यांनी सत्याग्रहाला गती दिली आणि पोलिसांच्या तावडीत सापडले नाही. त्यांचे संपर्क कौशल्य विलक्षण होते; विविध क्षेत्रातील प्रभावी व्यक्तींशी त्यांचा स्नेह होता. एका प्रचारकाच्या दुखापतीच्या वेळी त्यांनी शल्यचिकित्सकांकडून तातडीने उपचार मिळवले आणि रक्तदात्यांची रांग लावली. लेफ्टिनेंट जनरल नाथू सिंह यांना श्री गुरुजींच्या कार्यक्रमात आणून त्यांनी ऐतिहासिक भेट घडवून दिली. संत-महात्मा, महंत, आणि राजघराण्यांशीही त्यांचा चांगला संपर्क होता. त्यांनी भैरवसिंह शेखावत यांच्या नेतृत्वाखालील सरकारमधील मंत्र्यांशी संपर्क वाढवून संघकार्याशी जोडले. मेवाडचे महाराणा आणि गढीचे राव यांना विश्व हिंदू परिषदेच्या कार्यात सक्रिय केले. संपर्क प्रमुख म्हणून त्यांनी राजकीय क्षेत्राशीही संबंध ठेवला. भारतीय किसान संघाचे अखिल भारतीय मंत्री म्हणूनही त्यांनी काम पाहिले. त्यांच्या निधनानंतरही त्यांच्या कर्मठतेचे आणि संघर्षशीलतेचे प्रसंग कार्यकर्त्यांना प्रेरणा देत आहेत. त्यांच्या जीवनातून संघकार्याचा व्यापक आणि प्रभावी विस्तार कसा साधता येतो हे स्पष्ट होते.